یزدفردا

شايد بتوان گفت كه پس از سيد جمال الدين اسدآبادي برترين چهره روحاني شيعي در تجربه تعامل بين المللي امام سيد موسى صدر است.
تجربه موفق امام صدر به عنوان يك روحاني فاضل و برجسته حوزه علميه قم در لبنان و به تبع آن بسياري كشورهاي ديگر جهان از زواياي گوناگون قابل بررسي و مطالعه همه اين زوايا بسيار مهم و ضروري به نظر مي رسد. مطالعه دقيق اين تجربه مي تواند براي امروز ما راهگشا باشد و به بسياري از پرسش هاي موجود در عرصه تبليغ ديني، ارتباط با مخاطب جهاني، تعامل با مليت ها و مذاهب گوناگون و حتى تأسيس نهادهاي اجتماعي و مذهبي مردمي در جوامع چند فرهنگي پاسخ دهد و اين نكته همان چيزي است كه امام صدر در سخنراني مشهور خود در دارالتبليغ اسلامي قم به صورت غير مستقيم به آن اشاره کرد.
یكي از بارزترين وجوه تجربه درخشان امام موسى صدر در لبنان ارتباطش با مسيحيان بوده و اين موضوع همچنان پس از گذشت سه دهه از غيبتش مورد توجه و اهتمام مسيحيان لبناني است .
آنچه در اين ميان بر اهميت اين موضوع مي افزايد اين است كه ايشان؛ نه از موضع يك فرد عادي و حتى يك روحاني ساده بلكه از جايگاه يك فقيه و عالم برجسته ديني به اين ميدان قدم نهاد و راه تازه اي گشود و به تجربه هاي جسارت آميز و نو دست زد .
او فرزند بيت 900 ساله مرجعيت و برآمده از محيطي عالم پرور و سنتي بود و خانداني از بزرگان حوزه قم و نجف و جبل عامل را نمايندگي مي كرد و حلقه وصل چندين شاخه از اين شجره طيبه درازپاي و سايه گستر بود كه اينك به فراخور شرايط اجتماعي جديد يكي از ثمراتش چون علامه بزرگ و نابغه كم نظير شهيد سيد محمدباقر صدر به طهارت غيرمسلمانان فتوا مي داد و ثمره ديگرش چون سيدموسى صدر در ميدان عمل و صحنه زندگي به برقراري رابطه با آنان مي پرداخت .
امام سيد موسى صدر در مواجهه با سيل خانه كن و ويرانگر تبليغات تعصب آميز ضد اسلامي تصويري شگفت و متفاوت از اسلام و شيعه به جهان و خصوصا مسيحيان نشان داد كه باعث شد ظرفيت هاي تازه اي براي ارتباط ايجاد كند تا جايي كه حتى توانست از موقعيت خود در نزد پاپ ژان پل دوم براي حمايت از امام خميني و انقلاب اسلامي بهره گيرد .
اين تجربه يك آزمون تازه و نو براي روحانيت شيعه در تعامل با مسيحيت و گفتگوي بين اديان بود و از همين رو نيز حساس و پرخطر . او نه تنها در نجف و قم هر روز به بهانه اي ( مانند عكسي كه از سخنراني وي در جمع زنان بي حجاب به آيت الله خوئي عرضه كردند و ...) در معرض بدگويي بود، بلكه حتى در خود لبنان نيز به شدت در آماج حملات قرار گرفت.
با اين حال به رغم همه تنگ نظري ها و بدخواهي هاي هم كيشان خود امام صدر توانست بيش از انتظار در اين مسير پيش رود و توفيق يابد . ويژگي ها و امتيازات فردي اش همچون دانش گسترده و هوش و نبوغ خاص و زيبايي و هيبت ظاهري در كنار تلاش و پشتكار بي سابقه اش باعث شد تا در مدتي كوتاه چنان موقعيت و محبوبيتي ميان مسيحيان لبنان بيابد كه كمتر كسي تاكنون بدان دست يافته است .
مي گويند در يكي از ديدارهاي ايشان با مخاطبان جوان مسيحي وقتي مدير برنامه قصد دعوت او براي سخنراني را داشت، گفت: «امروز كسي در ميان ماست كه با ديدن او احساس مي كنيم دوباره عيسى مسيح در ميان ما حاضر شده است.»
داستان ها و موارد متعدد از سطوح و اشكال مختلف روابطش با مسيحيان لبنان و كشورهاي ديگر نقل شده و اسناد و تصاوير گوناگون از اين تجربه ها موجود است كه تحليل و بررسي آنها بسيار مهم است. شايد بتوان اين روابط را به چهار گروه با اهداف و رويكردهاي متفاوت تقسيم كرد:

1- روابط كلان سياسي
گاه اين روابط شكل رسمي و سياسي دارد كه در سطح كلان و ملي با هدف ايجاد هويت مستقل براي جامعه شيعه يا حل مشكلات اساسي طوائف و اديان گوناگون مسلمان و مسيحي برقرار مي شود. در اين سطح از روابط او به عنوان مديري برجسته و سياستمداري بزرگ مي درخشد؛ چنانكه حتى برخي از مسيحيان اعتراف مي كنند كه اگر قانون لبنان اجازه رياست جمهوري به غيرمسيحيان مي داد، او بهترين گزينه بود.
در اين عرصه او گاه با رؤساي جمهور و چهره هاي سياسي رابطه صميمانه برقرار مي كند و گاه براي برقراري آتش بس ميان فلسطيني هاي مسلمان و لبناني هاي مسيحي به تحصن و اعتصاب غذاي جنجالي دست مي زند.

2- روابط فرهنگي و مذهبي
گاهي نيز اين روابط صبغه ديني و فكري پيدا مي كند و چه در سطوح رهبران مذهبي و چه در فضاي نخبگان علمي و فكري با رويكرد آشنا ساختن آنان نسبت به حقيقت اسلام و تشيع و برقراري رابطه اي صميمي و مثبت شكل مي گيرد . در اين زمينه نيز امام صدر توفيقات فراوان پيدا كرد كه مشهورترين تجربه مذهبي او يعني سخنراني كليساي كبوشيه شاهد اين مدعاست. اين كليسا در مركز بيروت براي نخستين بار در تاريخ مسيحيت كاتوليك شاهد موعظه يك عالم مسلمان در آغاز ايام روزه مسيحي بود. او از حضور فعال و عزتمندانه در اين موقعيت ها استقبال مي كرد و از ظواهري طبيعي چون انتشارتصويرش در زير صليب ابايي نداشت بلكه از اين فرصت ها براي رفع نگراني و ايجاد اطمينان در طرف مقابل و ابراز احترام به دين مسيحيت بهره مي جست. همچنين مقاله ارزشمند او با موضوع اسلام و پاسخ به نيازهاي قرن بيستم كه در محفل برجسته و نامدارعلمي با نام «الندوة اللبنانية» ارائه شد، بازتاب گسترده و مثبتي در ميان نخبگان مسيحي يافت و نام او را در كنار بزرگاني از طوائف مختلف اسلامي و مسيحي چون يواكيم مبارك، جورج خضر و صبحي صالح ماندگار كرد .
حضور مكرر امام صدر در مجالس علمي دانشگاههاي مسيحي و جلسات بحث و گفتگوي آزاد و انتشار مقالات و نوشتارهاي ديني و فكري ايشان در نشرياتي چون روزنامه «النهار» به مرور باعث شد آن بزرگوار توفيقات روزافزون در حوزه فرهنگي و ديني پيدا كند .

3- روابط اجتماعي و عمومي
اشتغال امام صدر به برقراري رابطه با نخبگان سياسي و فرهنگي باعث نشد تا او از روابط گسترده اجتماعي غافل شود . او همزمان به شكل وسيعي با شهروندان مسيحي رابطه داشت و حتى در هنگام تأسيس مجلس اسلامي شيعه محل ساختمان اين نهاد ديني اسلامي و نيز محل سكونت خود را در منطقه مسيحي نشين «حازميه» انتخاب كرد . او در اين راستا رابطه اي مودت آميز و خاطره انگيز با همسايگان مسيحي خود در بيروت و ديگر شهروندان مسيحي در نقاط مختلف لبنان مخصوصا مناطق روستايي جنوب لبنان برقرار كرد .
از آنجا كه به دليل تنوع جمعيتي و تركيب جغرافيايي مناطق لبنان بسياري از روستاهاي جنوب هم ساكنان شيعي و هم ساكنان مسيحي دارند زمينه تاريخي اين رابطه - بهرغم همه مشكلات و سوابق نزاع ها و درگيري ها – وجود داشت . امام صدر از اين زمينه به خوبي استفاده كرد و رابطه اجتماعي موفق و اثربخشي را با اين ساكنان مسيحي شكل داد .
از مشهورترين نمونه ها براي اين نوع رابطه مي توان به داستان بستني فروش شهر صور اشاره كرد . اين فروشنده مسيحي به دليل خودداري همسايگان مسلمان از مراجعه به او در حال ورشكستگي بوده كه به عنوان آخرين اميد و تنها راه حل به سراغ امام صدر مي آيد و مشكل خود را مطرح مي كند . پس از مدت كوتاهي امام صدر به مغازه او مراجعه مي كنند و ضمن سفارش دادن بستني از او مي خواهند كه ميز را بيرون مغازه بگذارد تا همه مردم ايشان را ببينند و بدين ترتيب دوباره به كسب و كار او رونق مي دهند و او را نجات مي بخشند .
همچنين نقل شده كه يكبار كليسايي دچار آتش سوزي مي شود و عده اي از مسيحيان بنابر برخي قرائن شايعه مي سازند كه اين كار توسط مسلمان ها صورت گرفته است .اين موضوع باعث ايجاد زمينه فتنه اي گسترده عليه مسلمانان مي شود و اندك اندك دامنه وسيع تري پيدا مي كند . در همان ايام نيز ساخت مسجدي در نزديكي كليسا آغاز شده بود و امام صدر براي آغاز كار ساخت مسجد و تشويق مردم به تأمين هزينه آن دعوت شده بود . ايشان ضمن دعوت مردم مسلمان منطقه به پرداخت مبالغي جهت ساخت مسجد اعلام مي كنند كه هرچه جمع شود ميان مسجد و كليسا نصف خواهد شد و براي تعمير و بازسازي كليساي سوخته نيز هزينه می شود . همين تدبير هوشمندانه باعث مي شود نه تنها آتش فتنه خاموش شود بلكه چندي بعد خود مسيحيان مسبب اصلي حادثه را كه فردي مسيحي بوده پيدا و معرفي كنند.

4- روابط شخصي و فردي
هنوز هم وقتي با مردم مسيحي لبنان از طبقات مختلف اجتماعي گفتگو مي كنيم با شگفتي تمام درمي يابيم كه بسياري از آنان با امام صدر رابطه اي شخصي و عاطفي داشته اند و طوري از او سخن مي گويند كه گويي از يك دوست صميمي و نزديك حرف مي زنند .
اين نوع رابطه طيف هاي گوناگوني از افراد را دربر مي گيرد؛ از نخبگان ادبي همچون حقوقدان و شاعر معروف «بولس سلامه»‌ گرفته تا افراد عادي چون يك فروشنده يا راننده يا پزشك .
در اين سطح از روابط امام صدر تأثيري عميق بر افراد باقي مي گذارد و آنان را اسير محبت خود مي كند . نگاه الهي او به انسان و ديدگاه خيرخواهانه او نسبت به همنوعانش چنان اثرگذار است كه به مصداق روايت «كونوا دعاة لنا صامتين» (با زبان خاموش مردم را به سوي ما دعوت كنيد) با عمل خود شوق به مكتب اهل بيت را در دل همگان مي انداخت .
استاد رشاد فرزند بولس سلامه كه خود شخصيتي برجسته است، نقل مي كرد كه يكبار وقتي پدرم از يك جلسه در شهر صور به بيروت برمي گشت امام صدر هم به همراه پدرم آمد و در ماشين او سوار شد . پدرم تصور كرده بود كه امام صدر در بيروت كاري دارد و به همين جهت با او همراه شده است اما وقتي به بيروت مي رسند پدرم متوجه شده بود كه امام صدر تنها براي احترام به او، وي را تا بيروت همراهي كرده اند و قصد برگشت به سوي صور را دارند . او مي گفت اين موضوع چنان در پدرم تأثير گذاشت كه تا آخر عمر با شور و حالي خاص از اين موضوع ياد مي كرد و امام صدر را مي ستود .