حقیقت قیام مختار

مجید کریمی زارچی

چند ماه پیش،وقتی زمزمه های پخش سریال مختار آغاز شد،ذهن خیلی ها در مورد مختار فقط به قیام او پس از واقعه عاشورا منتهی می شد.چرا که هر آنچه عوام در خصوص مختار می دانند غالباً در کتب درسی خوانده اند ویا از وعاظ شنیده اند.بنابراین مختار برای ما در مقام یک جنگجویی خلاصه میشد که پس از واقعه عاشورا به خونخواهی امام حسین (ع) قیام کرد.
با پخش چندین قسمت از سریال مختارنامه،دیدگاه بینندگان نسبت به شخصیت مختار شکل تازه ای پیدا کرده است.تقریبا در سه قسمت اول این سریال سعی شد که شخصیت مختار معرفی شودتا بتوان برای آنچه او پس از ماجرای کربلا در تاریخ بجا میگذارد دلیل وبرهان واقعی پیدا کرد.این مساله از آن جهت مهم است که شخصیت مختار در بین مورخین اسلامی بصورت یکسان تفسیر نشده است!البته کمتر جایی به مذمّت مختار سخن به میان آمده است ولیکن بطور کلی اکثریت بزرگان دینی وتاریخی مختار را اسطوره ای قهرمان میدانند که برای رضای خدا وانتقام خون ابا عبدالله واهل بیتش به نبرد با عاملان واقعه عاشورا پرداخته است.و تعدادی اندک از مورخین نیز در خصوص قصد ونیت مختار از قیام علیه حکومت یزید،اظهار نظر قاطعی نکرده اند. مثلاً علامه مجلسى(ره) در این مورد سکوت اختیار کرده و می گوید:اینطور که از شواهد بر می آید مختار شامل مغفرت قرار گرفته است. وامامان شیعه او را ستوده اند.
بر همین اساس،معرفی شخصیت مختار از اهمیت والایی برخوردار است .و بر گواه تاریخ وروایاتی که از امامان بزرگوار شیعه نقل شده است، هـدف مـهـم و اصـلى مـخـتـار از قيامش غير از خونخواهى امام حسين(عليه السلام) و شهداى كربلا و دفاع از اهل بيت پيامبر(عليهم السلام)،چیزی نبوده است.
در خصوص آنکه شروع ماجرای قیام مختار به چه شکلی بوده است وامام سجاد(ع) در آن موقع حساس تاریخی در قبال این حرکت سرنوشت ساز تاریخی چه عکس العملی داشتند،تفاسیر گوناگونی ارائه شده است.ولی آنچه مسلم است امام بخاطر شرایط خاص آن زمان به وضوح نمیتوانستند به حمایت از این قیام برخیزند.چرا که ممکن بود برخی کوته فکران و مغرضان،جانب داری امام(ع) را به خونریزی و قساوت تعبیر کنند واذهان نا آگاه مردمی را به مغلطه بیاندازد.
بنابراین امام سجاد(ع) بصورت غیر مستقیم،مردم را به حمایت وهمراهی مختار ترغیب میکردند. عـلاّمـه مـجـلسى(ره) به نقل از علامه ابن نما مى‌نويسد: محمد حنفيّه به سران شـيـعـه گـفـت: "درباره خونخواهى ما، برخيزيد همه به نزد امام من و امام شما، على بن الحـسـين (عليه السلام) برويم. آنان همراه محمد حنفيّه خدمت امام سجاد(عليه السلام) شرفياب شدند و محمد ماجرا را بيان كرد. امام در پاسخ آنان فرمود:عـمـوجـان، اگـر كسي به حمايت ما اهل بيت برخيزد، بر مردم واجب است او را يارى دهند. من تو را در اين امر(قيام به خونخواهى) نماينده خود قرار دادم؛ هر طور كه صلاح ديدى، اقدام كن .پـاسـخ صـريـح و قـاطـع امـام، تـكـليـف را روشن كرد و سران شيعه شاد شدند و با خود گفتند: امام و محمد حنفيّه به ما اجازه قيام دادند. آنان به كوفه بازگشتند و به مـخـتـار بـشـارت دادنـد و او را از مـاجـرا آگـاه سـاخـتـند و مختار با شادى گفت: " الله اكبر، مرا ابـواسـحـاق گـويـنـد. بـرخـيـزيـد و دسـت بـه كـار شـويـد و شـيـعـيـان را آمـاده قـيـام كنيد.
در سریال مختارنامه،پایه های اصلی قیام مختار را در ویژگی های شخصی مختار می بینیم.مختار فردی زیرک وباهوش بوده است.وبه جنگاوری ورشادت زبانزد عام بوده است.مختار بهمراه پدرش، ابـوعـبـيـده ثـقـفـى،در زمان عمر به جنگ با ایرانیان رفت. مـادر مـخـتـار دومـه است كه از زنـان بـا شخصيت بـوده ومورخین از او فردی با فصاحت وبلاغت یاد کرده اند.در زمان امام حسن (ع) به مدائن فرخوانده شد.عمویش که از زمان حضرت امام علی (ع) فرماندار مدائن بود از مختار برای سامان بخشیدن به اوضاع مدائن یاری خواست.ورود مختار به مدائن همزمان با حضور امام حسن مجتبی(ع) در مدائن است که در سریال به نمایش گذاشته می شود.بهر حال پس از شهادت امام حسن(ع)بدست جعده که با فریب معاویه انجام شد،مختار بخاطر احساس کوتاهی خود در ادای دین نسبت به امام حسن (ع)،روزگار سختی را میگذراند.البته این مساله که مختار در طول دوران امامت حضرت علی (ع) وامام حسن(ع)،به گونه ای محتاط عمل می کرده است و جنگهایی را که بین سپاه امام(ع) ومعاویه رخ داده است را جنگ دو برادر دینی قلمداد کرده ودر برخی موارد از حضور در آن امتناع داشته است،پیش زمینه ای برای سرزنش خود میداند.چراکه بعد از گذشت این دوران،چهره واقعی بنی امیه برای وی نمایان میشود ومختار به طرزفکر اشتباه خود آگاه میشود.در قسمت چهارم سریال که مختاررا در روستایی بنام قفعا در نزدیکی کوفه میبینیم سال 60 هجری است.زمانی که معاویه می میرد وبرخلاف آنچه در عهدنامه صلح با امام حسن(ع) آمده است،یزید بر خلافت تکیه می زند.مختار از این ماجرا آگاه میشود،و برای جبران گذشته خود،کمر همت به جانبداری از حق می بندد.و به کوفه عزیمت میکند.از این به بعد ما شاهد حق طلبی های مختار هستیم.یعنی از زمان ورودش به کوفه تا زمانی که در جنگ با سپاه آل زبیر(پس از انتقام گرفتن از مسببان واقعه عاشورا)به شهادت می رسد.
در کوفه مختار نیز نامه ای به امام حسین (ع) می نویسد واز امام برای حضوردر کوفه دعوت بعمل می آورد.....
.پـس از آن كـه مـسـلم بـن عـقيل وارد كوفه شد، مستقيما به خانه مختار وارد شد، مختار رسما از او اعلام حمايت و پشتيبانى كرد.اما با ورود ابن زیاد به کوفه،مسلم صلاح ديد از خانه مختار بـه خـانـه هـانـى بـن عـروه، كـه مرد مقتدر و با نفوذ شيـعـه در كوفه بـود، نقل مكان كند.
مختار پس از بيعت با مسلم، به منطقه خطرنيّه و اطراف كوفه براى جمع آورى افراد و گرفتن بيعت براى مسلم حركت كرد. اما با دگرگونى اوضاع كوفه و تسليم مردم در مقابل ابن زياد، دوباره به كوفه بازگشت.ابن زياد پس از مسلط شدن بر اوضاع و شهادت مسلم و هانى، برای دستگیری مختار تلاش کرد.
پس از مدتی که مختار در کوفه مخفی شده بود،توسط ابن زیاد دستگیر شد.ابن زیاد قصد داشت تا مختار را به جرم اینکه از مسلم حمایت کرده است به شهادت برساند ولی با وساطت یکی از نزدیکان ابن زیاد بنام عمروبن حریث، وی را زندانی کرد.مختار تا زمان شهادت امام حسین (ع) در زندان بسر برد.
نقل شده است که ابن زیاد از شدت عصبانیت عصای خود را به صورت مختار زد واز ناحیه چشم او را مجروح کرد.
پس از واقعه عاشورا،با وساطت عبدالله بن عمر(فرزند خلیفه دوم)که بنی امیه برای او احترام خاصی قائل بودندو با مختار خویشاوند بود ،یزید نامه ای به ابن زیادنوشت ودستور آزادی مختار را ابلاغ کردو مختار از زندان آزاد شد.پس از آزادی به حجاز رفت وبعد از آن عازم کوفه شد.وبرای خونخواهی امام حسین(ع) ویارانش، یاری کوفیان را طلب کرد.و کوفیان نیز از او استقبال کردند وبرای هدفش قول همراهی با مختار دادند.
حضور مختار در کوفه، وخبر انتقام وی از عاملان فاجعه کربلا به گوش قاتلان امام حسین(ع) رسید وآنان نیز به ابن زبیر که استاندار کوفه بود خطر مختار را گوشزد کردند.وبار دیگر مختار به زندان افتاد.اما بعد از مدت کوتاهی از زندان رهایی یافت.وبه تدارک قیام خویش پرداخت.
نحوه قیام مختار وشرح آن بحث مفصلی است که در حیطه این نوشته نمی گنجد...
همانگونه که ذکر شد،مهمترین مساله ای که باید در باب قیام مختار مورد توجه قرار گیرد،هدف والای الهی مختار است که خود نیز از آن به رضای خدا یاد می کند.بطوریکه مختار در مراسم بيعت مردم كوفه با او گفت: "بيعت مى‌كنيد با من بر اساس كتاب خدا و سنّت پيامبرش و خونخواهى اهل بيت پيامبر(ص).
مختار با شعار(یالثارات الحسین ع ) قیام خود را آغاز کرد ونقطه عطفی در تاریخ اسلام بوجود آورد. بـر خـلاف شايعات امويان و بعضى گزافه‌گويى‌ها، در نهضت مختار، فقط قاتلان امام حسين (عليه‌السلام) و عاملان حادثه كربلا كيفر ديدند و در تاريخ حتى يك مورد تعرض به زنان، كودكان و افراد بى گناه از سوى او مشاهده نشده است، بلكه آنچه از تاريخ به دست مى‌آيد اين است كه مختار و نيروهايش اصول انسانى و ارزش‌هاى الهى را رعايت مى‌كردند.
آنچه مختار نسبت به عاملان فاجعه كربلا انجام داد، واكنش قهرى دسـتـگـاه آفـريـنـش بـا سـتمگران، اجابت نفرين دل‌هاى سوخته خاندان ستمديده پيامبر(صلي الله عليه و آله) و جوشش طبيعى احساسات در جامعه مسلمانان بود.
"توفيق اعلم"، یکی ازدانشمندان معاصر، درباره انتقام مختار مى‌گويد:تـنـهـا بـرخـورد قاطع و خونبارى كه در تاريخ از ملامت مصون مانده و عذر آن پذيرفته شده همين كار عادلانه مختار است.
امامان بزرگوار علیهم السلام در سخنان خود از مختار وقیام وی به نیکی یاد کرده وآن را ستوده اند..... عمربن علي بن الحسين (عليهما السلام) (فرزند گرامي امام سجاد(ع» مي گويد: چون سر عبيدالله و عمر سعد را نزد امام سجاد(ع) آوردند آن حضرت به سجده افتاد و فرمود: خدا را حمد مي کنم که از دشمنانم انتقام گرفت و مختار را دعا کرد و فرمود: خداوند مختار را جزاي خير دهد.
عبدالله بن شريک نقل می کند که: من در روز عيد اضحي پيش امام باقر(ع) رفتم در حالي که تکيه کرده بود ، روبه روي حضرت نشستم.در اين هنگام مردي از اهل کوفه وارد شد و خواست دست امام باقر(ع) را ببوسد ، حضرت اجازه نداد. سپس به آن شخص فرمود: کيستي؟ عرض کرد: من ابومحمد حکم بن مختار هستم و در مجلس از حضرت باقر دور نشسته بود، پس امام (ع) دستش را به سوي او دراز کرد و او را نزديک خود نشانيد. آن مرد (يعني فرزند مختار) به امام باقر(ع) عرض کرد: مردم درباره پدرم سخن بسيار گويند؛ ولي به خدا سوگند آنچه شما درباره پدرم بفرماييد ، همان حق است و مردم هر چه مي خواهند بگويند. حضرت فرمود: چه مي گويند؟ گفت : مي گويند پدرم مختار کذاب بوده است ؛ ولي شما هر چه فرمان دهيد آن را پذيرا باشم.امام باقر(ع) فرمود: سبحان الله ! پدرم مرا خبر داد که صداق مادرم را مختار نزد او فرستاده است آيا مختار نبود که خانه هاي ما را بنا کرد و کشندگان ما را کشت و خونخواهي ما را نمود؟
مقدس اردبيلي نیز از حضرت علي (ع) نقل مي کند که فرمودند: «بزودي فرزندم حسين کشته خواهد شد؛ ولي ديري نخواهد گذشت که جواني از قبيله ثقيف قيام خواهد کرد و از اين ستمکاران انتقام خواهد گرفت.
در سریال مختارنامه ،از قسمت هفتم به بعد ماجرای کربلا آغاز میشود ودر قسمت 22 نیز آغاز قیام مختار در کوفه به نمایش گذاشته میشودواز این به بعد کوفه صحنه نبردهای یاران مختار با شعار (یالثارات الحسین )خواهد بود.ودر هر قسمت تعدادی از قاتلات امام حسین(ع) ویارانش کشته می شوند....
در این نوشته مختصر سعی شد تا به هدف قیام مختار با توجه به پیشینه شخصیتی وی ،اشاره شود.آگاهی از هدف والای مختار باعث می شود تا دیگر هیچ شبهه ای در خصوص انتقام از ستمگران آن زمانه باقی نماندوشاید نگاهی عمیق تر ما را یاری کند تا مختار وهدف اصلی اش از قیام را باز یابیم .ودر درون خویش، راهی را که پیموده ایم مرور کنیم.بیاندیشیم...شاید چون مختار باید باز گردیم و هدف اصلی را بیابیم.

یزدفردا

حقیقت قیام مختار

مجید کریمی زارچی

یزدفردا