یزدفردا

بیدارشدن موقع سحر رمضان در یزد (2) همبستگی و مشاركت اجتماعی

دکتر علیرضا آیت اللهی

همبستگی ومشاركت اجتماعی در جامعه سنتی یزد زبانزد ، قابل احترام و به جای خود در مطالعه ای مستقل قابل مطالعه می نماید . اما در اینجا فقط به بخشی اصولی از آن كه به بیداركردن دیگران در ماه مبارك رمضان می باشد می پردازیم .

همسایگان

امروزبعید نیست كه در شهر یزد ، به خصوص در محله های جدید الاحداث و مهاجر نشین ، همسایه ای نام همسایه خود را نداند . اما در سال 1345 كه این مطالعه صورت می گرفت هنوز هم روحیه همبستگی و مشاركت اجتماعی در مردم یزد بسیاربسیارقوی بود ؛ به نحوی كه تقریبا" هرهمسایه ای خود را ضامن زندگی و خوشبختی همسایه خود می دانست . بنا بر این در آن یزد از دیدگاه مطالعات شهری و شهرسازی « مجتمع » ، همسایه ها قرار می گذاشتند كه هركدام زودتر موقع سحر بیدارشد به بیداركردن همسایه مقرر یا سایر همسایگان بپردازد .

روش بیداركردن هم عبارت بود از :

- صدازدن از داخل حیاط خانه . غالبا" اگر خانه همسایه دارای بادگیر بود صدا بهتر به آن می رسید . درضمن به ندرت زنان و دختران نقش ندادهنده را ایفامیكردند .

- كوبیدن به دیوار مشترك بین دوخانه به خصوص درموضعی كه به محل خواب همسایه مورد نظر نزدیك تر باشد .

- به صدا در آوردن كوبه خانه همسایه یا خانه های همسایگان ...

و این هرسه تا زمانی كه همسایه مورد نظر پاسخ گوید و معلوم شود كه بیدار بوده یا بیدار شده است ، ادامه می یافت .

در سال 1345بیشتر خانه های یزد مجهز به كوبه بود و فقط 20 در صد یا حد اكثر 25 در صد از خانه های یزد به زنگ اخبار مجهز شده بودند .

خیٌران و نذر داران

خیران و نذر دارانی وجود داشتند كه شب های ماه مبارك رمضان درتمام شهر یا غالبا" فقط در بخشی از شهر ، هرشب موقع سحر ، پیاده كوچه به كوچه رفته مردم را برای سحر از خواب بیدار میكردند و وسایلی كه برای بیداركردن مردم به كار می بردند عبارت بودند از :

- كوبیدن كوبه های خانه ها كه در این مورد در اوایل قرن 14 هجری شمسی شخص خیٌری به نام غلامحسین شانه بند شهره بوده است .

- به صدا درآوردن طبل یا دنبك ( به لهجه یزدی : تنبك ) ، یا حتی یك پیت خالی نفت چراغ ( كه مردم یزد به آن « دلٌه » می گویند ) با یك تكٌه چوب .

- خواندن مناجات یا اشعار مذهبی در حین عبور ازكوچه و خیابان.

مناجات

نقش مناجات در بیداركردن روزه گیران به آنچه كه گفته شد ختم نمی شد . بلكه مؤمنان خوش صدائی بودند كه به عنوان كار خیر ، یا برای ادای نذری كه كرده بودند ، یا در مقابل اجرتی كه در این راه از محل موقوفات یا شخص خاصی می گرفتند به پشت بام امامزاده ها - مساجد - حسینیه ها - بازارها یا خانه محل زندگی خود رفته به مناجات با صدای بلند مشغول شده به این ترتیب مؤمنان را هم برای سحری خوردن و روزه گرفتن از خواب بیدار می كردند . گاهی نیز اشعاری مذهبی در مدح یا مصیبت حضرت علی(ع) و دیگران می خواندند .

جائی مناجاتی كه به لهجه یزدی سروده باشند نیافتم و از یكی - دوتا از مناجات كنندگان كه شعر مناجاتشان را درخواست كردم همان مناجات هائی را دیدم كه در تهرات وسایر شهرهای ایران متداول بوده به صورت كتابچه هائی به چاپ رسیده بودند.

در سال 1345 شاید بلند ترین صدای مناجاتی كه در شهر شنیده می شد صدای مناجات مرحوم آقا سید رضا امامزاده ای ، یكی از روحانیان شهر ، از بلنگوی امامزاده جعفر بود .

چراغ

امروز برای مردم شهر یزد ، تاریكی شب ها قبل از ورود برق به آن شهر ، كه آن هم سالها طول كشید تا شهر را به تدریج موقع شب روشن كند ، حتی قابل تصور نیست . فراموش نمیكنم كه درنیمه اول دهه 1330 موقع شب یا میبایست در كوچه هاكاملا" آهسته و با احتیاط را ه می رفتیم یا ما كوچكترها میبایست حتما" دست در دست بزرگترها داشته باشیم . نور یك چراغ به اصطلاح كاملا" مشخص بوده چشمگیر بود .

بنابر این برخی از خیران ، نذرداران، متولیان موقوفات ، كه خود به هرترتیب موقع سحر بیدار می شدند فانوسی روشن كرده برفراز پشت بام خود ، پشت بام مسجد ، یا به هرحال هرجای مرتفعی كه می یافتند می نهادند تامردم شهر ، به خصوص در سه ماهه تابستان كه تا حوالی سال 1340 تقریبا" عموم آنها شب ها را بر پشت بام ها می خوابیدند ، با دیدن فانوس روشن از شروع شدن موقع سحر مطلع شوند .

مشهورترین چراغ از این چراغها « چراغ ملا كاظم » ، باز در اوایل قرن 14 هجری شمسی بوده است . یعنی شخصی به همین نام هر سحر ماه مبارك رمضان چراغی را در یكی از گلدسته ها ( یزدی ها به مناره های محل های مقدس مثل مسجد و امامزاده و مدرسه ، گلدسته می گفتند ) ی مسجد جامع كبیر یزد می نهاد و موقع اذان صبح آن را خاموش می كرد .

شاید به سادگی بتوان دید كه مثلا" این رسم از زمانی به وجود آمده است كه فانوس یا سایر چراغ های مقاوم دربرابر باد باب شده اند .

به همین مقیاس دونوع دیگراز همبستگی و مشاركت اجتماعی هم در امر بیداركردن مسلمانان یزد برای روزه گرفتن وجود داشته اند كه در یادداشت بعدی خدمتتان عرض خواهم كرد . انشاء الله .

یزدفردا