نفت به عنوان کلیدی‌ترین عنصر اقتصادی از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. آنچه اهمیت این صنعت را دو چندان می‌کند، سهم 28 درصدی آن از تولید ناخالص داخلی کشور و سهم 84 درصدی از درآمد ارزی و سهم پیش از 95 درصدی در تأمین انرژی اولیه مورد نیاز کشور است.
در مقایسه شاخص‌های مهم بخش گاز و گازرسانی در سال‌های 1357 و 1387 نشان می‌دهد که مصارف داخلی گازطبیعی (خانگی، تجاری، صنایع عمده و نیروگاه‌ها) در سال 1387، 4/362 میلیون مترمکعب در روز بوده است. ظرفیت پالایش و نم‌زدایی در سال 1357، 36 میلیون مترمکعب در روز بوده و در سال 1387 به 5/497 میلیون مترمکعب در روز رسیده است. همچنین در سال 1357 مصرف گاز در نیروگاه‌ها 1/117 میلیون مترمکعب در روز بوده است. میزان احداث خطوط انتقال گاز طبیعی از 2900 کیلومتر در سال 1357 به 30153 کیلومتر در سال 1387 رسیده است. تعداد انشعاب نصب شده (تجمعی) نیز در این فاصله زمانی سی ساله از 50 هزار به 7001815 رسیده است. جمعیت تحت پوشش نیز در این دوره از 225 هزار نفر به 55086 هزار نفر افزایش یافته است. همچنین خانوارهای تحت پوشش گاز طبیعی از 51 هزار نفر به 0/14397 هزار نفر رسیده است. در سال 1357 تنها به 5 شهر گازرسانی شده بود در حالی که این تعداد سی سال بعد به 694 شهر رسیده بود.

در این راستا تعداد روستاهای گازرسانی شده نیز از یک مورد به 7364 رسیده است. میزان صادرات گاز طبیعی از صفر به 9/12 میلیون مترمکعب در سال 1387 رسیده است. در همین سال واردات گاز طبیعی 3/19 میلیون مترمکعب در روز بوده است. براساس همین سبد گاز طبیعی در سبد مصرف نفت و گاز از 5/7 درصد به 62 درصد افزایش یافته است.

بخش دیگری از گزارش انقلاب، نفت توسعه به مقایسه شاخص‌های مهم بخش پالایش و پخش فرآورده‌های نفتی در سال‌های 1357 و 1387 پرداخته است. میزان تولید خوراک پالایشگاه‌ها (نفت خام و میعانات گازی) در سال 1357 صفر بوده است اما در سال 1387 به 1677 هزار بشکه رسیده است. مجموع تولید پنج فرآورده نفتی اصلی در ابتدای انقلاب 74/99 میلیون لیتر در روز بوده که در سال 3/234 میلیون لیتر در روز بوده است. سهم تولید گاز مایع نیز از 44/3 میلیون لیتر به 82/7 میلیون لیتر در روز افزایش یافته است. سهم بنزین از 4/14 به 43 میلیون لیتر، نفت سفید از 31/13 به 35/21، نفت گاز از 25 به 96/84 و نفت کوره از 25 به 96/84 میلیون لیتر افزایش یافته است. مجموع مصرف پنج فرآورده نفتی اصلی نیز از 28/75 میلیون لیتر در روز به 99/234 میلیون لیتر رسیده است. در بین پنج فرآورده اصلی میزان مصرف گاز بیش از سایر فرآورده‌ها رشد داشته به‌گونه‌ای که از 88/25 به 80/91 میلیون لیتر در روز رسیده است.میزان صادرات فرآورده‌های نفتی اصلی نیز از صفر به 70/26 میلیون لیتر افزایش داشته است.

مقایسه شاخص‌های مهم بخش پتروشیمی در سال‌های 1357 و 1387 نیز حاکی است که میزان تولید محصولات پتروشیمی 1/1604 هزار تن به 30040 هزار تن ارتقا یافته است. مقدار فروش داخلی محصولات پتروشیمی نیز با رشدی چشمگیر از 570 هزار تن به 7566 هزار تن رسیده است. فروش داخلی محصولات پتروشیمی در سال 1357، 11 میلیارد ریال بوده در حالی که این شاخص در سال 1387 به 40056 میلیارد ریال رسیده است.

مقدار صادرات محصولات پتروشیمی نیز از 600 هزار تن به 12254 هزار تن رسیده است. ارزش صادرات محصولات پتروشیمی نیز با رشدی قابل توجه از 46 میلیون دلار به 3/7843 میلیون دلار افزایش یافته است.

اکتشافات ذخایر نفت و گاز در فلات قاره ایران از یک قرن پیش آغاز و بخش عمده‌ای از این ذخایر کشف شده و مورد بهره‌برداری قرار گرفته است. اکتشافات نفت و گاز در حقیقت پایه و پشتوانه فعالیت‌های بعدی در زنجیره ارزش نفت و گاز است. کشف میدان گازی پارس جنوبی که یکی از بزرگ‌ترین منابع گازی جهان به شمار می‌رود، کشف میدان‌های عظیم نفتی آزادگان و یادآوران و میدان گازی تابناک از مهم‌ترین دستاوردهای فعالیت‌های اکتشافی در سال‌های پس از انقلاب اسلامی هستند. کشف گاز در افق‌های میدان بی‌بی‌حکمیه، کشف میدان نفتی یادآوران در استان خوزستان، میدان خیرآباد، میدان گازی گردان، میدان گازی زیره، کشف لایه نفتی میدان پارس جنوبی، میدان عظیم نفتی آزادگان، میدان گازی شیرین تابناک، چنگوله، میدان نفتی و گازی آرش، میدان گازی شیرین هما، کشف میدان نفتی توسن در خلیج‌فارس، میدان‌های گازی شیرین دی، کیش، سفیدزارخور، قارسی، کشف میدان‌های نفتی عسلویه، اروند، پرنج از دیگر اکتشافات عمده نفت و گاز طی سی سال گذشته بوده است.

- با توجه به ضرورت تسریع و اجرای عملیات اکتشافی نفت در سال‌های اخیر برای استفاده از همکاری‌های فنی شرکت‌های خارجی در عملیات اکتشاف نواحی مشخص اقدام‌های گسترده‌ای انجام شد. در این راستا در 11 بلوک طرح‌های اکتشافی یا اکتشافی – توسعه‌ای انجام شده است.

بلوک‌های اکتشافی مهر در شمال غربی اهواز، اتاران در جنوب غربی ایران، زواره کاشان در ایران مرکزی، نیر در جنوب شرقی گچساران، بلوک اکتشافی فارسی، توسن و ایران مهر – فروز در خلیج‌فارس، بلوک‌های اکتشافی – توسعه‌ای کوهدشت و خرم‌آباد در لرستان و بلوک‌های اکتشافی – توسعه‌ای گرمسار و ساوه در استان مرکزی از جمله طرح‌های اکتشافی و اکتشافی – توسعه‌ای بوده‌اند.

مقایسه ذخایر نفت و گاز در سال‌های قبل و بعد از انقلاب اسلامی نیز حاکی از رشد قابل توجه در این زمینه بوده است. میزان ذخایر قابل استحصال هیدروکربور مایع و نفت خام، مایعات و میعانات گازی) در ابتدای سال 1357 به میزان 94/145 میلیارد بشکه و در ابتدای سال 1387 معادل 62/137 میلیارد بشکه بوده است. بدین ترتیب میزان این ذخایر در نتیجه انجام فعالیت‌های اکتشافی افت بسیار کمی داشته که این امر نشان‌دهنده برداشت صیانتی از میادین نفتی است. همچنین میزان ذخیره قابل استحصال گاز طبیعی نیز از 75/12 تریلیون مترمکعب در ابتدای سال 1357 به 61/29 تریلیون مترمکعب در ابتدای سال 1387 افزایش یافته است. چنین افزایشی حاصل اکتشاف میادین جدید گازی و از جمله میدان گازی پارس‌ جنوبی است که یکی از بزرگ‌ترین منابع گازی جهان به شمار می‌رود. هم‌زمان با گسترش فعالیت‌های اکتشافی و افزایش ذخایر نفت و گاز کشور در سال‌های پس از انقلاب اسلامی، تلاش چشمگیری برای توسعه میادین نفت و گاز همراه با توجه ویژه به توسعه میادین مشترک با کشورهای همسایه از طریق عقد قراردادهای بیع متقابل و فاینانس و همچنین از محل منابع داخلی شرکت‌ ملی نفت ملی ایران به عمل آمد. با انجام پروژه‌های نگهداشت توان تولید، اجرای طرح‌های توسعه میادین نفتی احداث و اصلاح کارخانه‌های نمک‌زدایی و نیز انجام طرح‌های تولید صیانتی از مخازن شامل برنامه‌های تزریق گاز و آب به میادین نفتی علاوه بر جبران افت طبیعی تولید مخازن، تلاش فراوان در زمینه تولید نفت خام انجام گرفت. توسعه میادین گازی در جهت افزایش جایگزینی گاز طبیعی با سوخت‌های مایع و همچنین تزریق گاز در میادین نفتی به منظور افزایش بازیافت نهایی از دیگر اولویت‌ها و دستاوردهای عمده وزارت نفت در سال‌های پس از انقلاب اسلامی بوده است.

مقایسه تولید هیدروکربورها در سال‌های قبل و بعد از انقلاب اسلامی نیز نشان می‌دهد که تولید تجمعی نفت خام طی 30 سال قبل از پیروزی انقلاب اسلامی 2612 میلیارد بشکه بوده که این میزان به 4/36 میلیارد بشکه افزایش یافته است. همچنین متوسط تولید روزانه نفت خام طی 30 سال قبل از انقلاب اسلامی حدود 2394 هزار بشکه در روز بوده که متوسط این رقم طی 30 سال پس از انقلاب به حدود 3318 هزار بشکه در روز رسیده است. متوسط تولید نفت خام نیز در سال 1387 معادل 5/4016 هزار بشکه در روز بوده است.

ارزیابی تولید درازمدت گاز طبیعی نیز نشان می‌دهد که تولید تجمعی گاز طبیعی طی 30 سال قبل از پیروزی انقلاب اسلامی معادل 52645 میلیارد مترمکعب بوده است که این میزان به 2194 میلیارد مترمکعب طی 30 سال پس از پیروزی انقلاب افزایش یافته است. همچنین متوسط تولید روزانه گاز طبیعی طی 30 سال قبل از انقلاب اسلامی 48 میلیون مترمکعب بوده که متوسط این رقم طی 30 سال پس از انقلاب اسلامی میزان تولید گاز طبیعی کشور رشد چشمگیری داشته و از 110 میلیون مترمکعب در روز در سال 1357 به 9/551 میلیون مترمکعب در روز در سال 1387 افزایش یافته است.

تولید مایعات و میعانات گازی و نفت نیز از 3/31 هزار بشکه در روز در سال 1358 به حدود 2/448 هزار بشکه در روز در سال 1387 افزایش یافته است.

میدان گازی پارس جنوبی یکی از بزرگ‌ترین منابع گازی مستقل جهان است که روی خط مرزی مشترک ایران و قطر در خلیج‌فارس و در فاصله حدود صد کیلومتری ساحل جنوبی ایران قرار دارد. وسعت این میدان در بخش مربوط به ایران 3700 کیلومتر مربع بوده و ذخیره در جای آن بیش از 14 تریلیون مترمکعب برآورد شده که معادل 8 درصد کل ذخایر گاز جهان و 50 درصد ذخایر گازی شناخته شده کشور است. همچنین این میدان دارای ذخیره‌ای بالغ بر 19 میلیارد بشکه میعانات گازی است. توسعه میدان مشترک گازی پارس جنوبی با هدف تأمین گاز مورد نیاز کشور در بخش‌های تزریق به میادین نفتی، عرضه به واحدهای صنعتی و نیروگاه‌ها، گازرسانی به واحدهای خانگی- تجاری، تأمین خوراک مجتمع‌های پتروشیمی و صادرات گاز، میعانات گازی، گاز مایع و گوگرد در برنامه‌های وزارت نفت قرار گرفته است. بررسی روند تولیدات پارس جنوبی از فازهای یک تا 10 در دوره 1387-1383 نشان می‌دهد که تولید گاز بالغ بر 9/22 میلیارد مترمکعب و تولید میعانات گازی بالغ بر 30 میلیون بشکه در سال 1387 نسبت به سال 1383 افزایش یافته است. همچنین در سال 1383 تولید میعانات گازی 2/45290 هزار بشکه بوده است که در سال 1387 به 91/75344 هزار بشکه رسیده است. میزان صادرات این محصول نیز از 88/43865 هزار بشکه به 96/77300 هزار بشکه افزایش یافته است.

توسعه این سه طرح با توجه به طرح افزایش ظرفیت به منظور تولید 3000 میلیون فوت مکعب گاز ترش در روز برای تزریق به چاه‌های نفتی جنوب کشور از طریق خط لوله‌ای به طول 512 کیلومتر و قطر 56و 158 هزار بشکه میعانات گازی در روز و 6/1 میلیون تن LPG در سال طراحی شده است. قرارداد این طرح با شرکت‌های پتروپارس و STATOIL به روش بیع متقابل منعقد شده است. فاز اول این طرح با ظرفیت 1300 میلیون فوت مکعب در مهر سال 1387 به بهره‌برداری رسید.

این طرح با هدف تأمین گاز طبیعی شبکه سراسری کشور، تولید اتان برای مصرف پتروشیمی، تولید میعانات گازی و گازمایع برای صادرات و با ظرفیت تولید 50 میلیون مترمکعب گاز تصفیه شده، 80 هزار بشکه میعانات گازی، 400 تن گوگرد در روز، 05/1 میلیون تن گاز مایع (LPG) و یک میلیون تن اتان در سال طراحی شده است. قرارداد این دو فاز (به جز بخش حفاری) به صورت فاینانس با مشارکتOIEC و IOEC و LG کره‌جنوبی منعقد شده است. پیشرفت فیزیکی این دو فاز تا اسفند سال 1387 با احتساب حفاری، 43/90 درصد بوده است. بخش حفاری این دو فاز به صورت مستقل و از محل منابع داخلی شرکت ملی نفت اجرا می‌شود. در سال 1385، شرکت ملی حفاری ایران به عنوان پیمانکار انتخاب شده و هم اکنون عملیات حفاری در دست اقدام است و تا پایان اسفند سال 1387 بالغ بر 4/54 درصد پیشرفت فیزیکی داشته است. شایان ذکر است که پالایشگاه فازهای 9 و 10 پارس جنوبی در تاریخ 23 اسفند ماه سال 1387 توسط رییس جمهوری ایران به طور رسمی افتتاح شد.

این طرح با هدف تولید روزانه 85 میلیون مترمکعب گاز غنی 110 هزار بشکه میعانات گازی، 600 تن گوگرد دانه‌بندی شده و 10 میلیون تن LNG در سال طراحی شده است. قرارداد این طرح با شرکت پتروپارس به صورت بیع‌متقابل منعقد شده و شرکت ورلی‌پارسوز نیز به عنوان مشاور طراحی انتخاب شده است.پیشرفت فیزیکی این طرح تا پایان اسفند سال 1387 به میزان 57/18 درصد بوده است.

این طرح با هدف تأمین گاز طبیعی شبکه سراسری کشور، تولید اتان برای مصرف پتروشیمی و تولید میعانات گازی و گاز مایع برای صادرات و با میزان تولید 50 میلیون مترمکعب گاز تصفیه شده، 80 هزار بشکه میعانات گازی و 400 تن گوگرد در روز، همچنین تولید 05/1 میلیون تن گاز مایع (LPG) و یک میلیون تن اتان در سال طراحی شده است. قرارداد این دو فاز به صورت استفاده از صندوق ذخیره ارزی و فاینانس با شرکت‌های قرارگاه سازندگی خاتم‌الانبیاء، شرکت ایزوایکو، سف و شرکت مهندسی و ساخت تأسیسات دریایی در آذر سال 1385 منعقد شده است. میزان پیشرفت فیزیکی کل فاز تا پایان اسفند سال 1387 معادل 25 درصد است.

این طرح با هدف تأمین گاز طبیعی شبکه سراسری کشور، تولید اتان برای مصرف پتروشیمی و تولید میعانات گازی و گاز مایع برای صادرات و با تولید 50 میلیون مترمکعب گاز تصفیه شده، 75 هزار بشکه میعانات گازی و 400 تن گوگرد در روز، 05/1 میلیون تن گاز مایع(LPG) و یک میلیون تن اتان در سال طراحی شده است. شرکت‌های ایدور (48 درصد)، تأسیسات دریایی (21 درصد)، مهندسی و ساخت صنایع نفت (31 درصد) به عنوان پیمانکاران این طرح انتخاب شده‌اند. قرارداد این دو فاز به صورت فاینانس در تاریخ 22 خرداد سال 1385 تنفیذ شده و میزان پیشرفت فیزیکی کل فاز تا پایان اسفند سال جاری حدود 68/16 درصد است.

این طرح با هدف تولید میعانات گازی و تولید گاز ترش برای فروش به شرکت پارس ال. ان. جی طراحی شده است. تولیدات این فاز شامل 6/56 میلیون مترمکعب گاز غنی در روز و 70 هزار بشکه میعانات گازی در روز است. همچنین شرکت PARS LNG تولید 10 میلیون تن گاز طبیعی مایع (LNG) در سال را در برنامه خود دارد. قرارداد مهندسی این طرح با شرکت توتال به صورت بیع متقابل در ژانویه 2005 منعقد شده و عملیات مهندسی پایه دریا و خشکی آن انجام شده است. قابل ذکر است که شروع عملیات اجرایی منوط به تصمیم‌گیری نهایی سرمایه‌گذاری (FID) خواهد بود.

این طرح با هدف تأمین گاز ترش مورد نیاز PERSAINLNG طراحی شده است. تولیدات این طرح 105 هزار بشکه میعانات گازی در روز و 84 میلیون مترمکعب در روز گاز ترش برای تحویل به واحدهای گاز طبیعی مایع برای تولید 16 میلیون تن LNG در سال است. قرارداد خدمت این طرح با شرکت‌های شل و رپسول به صورت بیع متقابل منعقد شده و شروع عملیات اجرایی منوط به تصمیم‌گیری نهایی سرمایه‌گذاری (FID) خواهد بود.

برنامه تولید در نظر گرفته شده برای این طرح عبارت است از؛ 50 میلیون مترمکعب گاز تصفیه شده، 75 هزار بشکه میعانات گازی و 400 تن گوگرد در روز و همچنین تولید 05/1 میلیون تن گاز مایع (LPG) و یک میلیون تن اتان در سال.

برنامه تولید در نظر گرفته شده برای این طرح عبارت است از: 50 میلیون مترمکعب گاز تصفیه شده، 75 هزار بشکه میعانات گازی و 400 تن گوگرد در روز و همچنین تولید 05/1 میلیون تن گاز مایع (LPG) و یک میلیون تن اتان در سال.

برنامه تولید در نظر گرفته شده برای این طرح عبارت است از: 5/42 میلیون متر مکعب گاز طبیعی، 57 هزار بشکه میعانات گازی و 300 تن گوگرد در روز و همچنین تولید 800 هزار تن گاز مایع (LPG) و 750 هزار تن اتان در سال در ضمن قرار است به موازات انجام مناقصه برخی از مراحل اولیه طرح شامل طراحی و آماده‌سازی سایت انجام پذیرد.

این طرح با هدف تولید 35 هزار بشکه نفت خام در فاز اول و 54 هزار بشکه نفت خام در فاز دوم به شرکت پترو ایران واگذار شده است اجرای این طرح به صورت بیع متقابل بوده و برای توسعه این میدان طی سال 1385 حفاری 6 حلقه چاه توسعه‌ای و مناقصه انتخاب پیمانکار ساخت سکوی دریایی برگزار و شرکت صف به عنوان پیمانکار ساخت و نصب انتخاب شد و همچنین مراحل مهندسی تفصیلی پروژه انتخاب پیمانکار تأمین و تجهیز تأسیسات فرآیندی در حال انجام است.

این طرح به‌منظور شیرین‌سازی گاز ترش فازهای 6، 7 و 8 به ظرفیت 3900 فوت مکعب در روز برای تزریق به چاه‌های نفت جنوب و تأمین نیاز گاز داخل کشور در فصول سرد برنامه‌ریزی شده است. در حال حاضر مرحله مطالعات FEED توسط شرکت Lurgi به پایان رسیده و برگزاری مناقصه پروژه احداث واحد شیرین‌سازی به صورت EPC در حال انجام است.

منبع: نشریه برنامه

یزدفردا