یزدفردا
پایگاه خبری و تحلیلی
ایران با پدیده گنبد گرمایی روبرو شد؛ گنبد گرمایی چگونه شکل می‌گیرد؟
یزدفردا: جهان به‌تازگی از آستانه ۱.۵ درجه سانتیگراد در ۱۲ ماه متوالی عبور کرده و در ماه ژوئن به گرم‌ترین ژوئن در تاریخ تبدیل شده است. این افزایش گرمای شدید نتیجه مستقیم تغییرات اقلیمی ساخت دست بشر است.
به گزارش یزدفردا: هر سال که می‌گذرد، انگار گرمای هوا طاقت فرساتر می‌شود به‌طوری که در همین چند سال گذشته هر سال رکورد گرم‌ترین هوای جهان شکسته شده است و به نظر می‌رسد تابستان امسال باید هر روز منتظر رکورد جدیدی در ثبت دمای زمین باشیم. هفته‌ای که گذشت، دو مرتبه رکورد گرم‌ترین روز تاریخ زمین شکست و دوشنبه ۰.۰۶ درجه سانتیگراد (۰.۱ درجه فارنهایت) گرم‌تر از یکشنبه بود.
داده‌های اولیه کوپرنیک نشان می‌دهد که میانگین دمای جهانی روز دوشنبه ۱۷.۱۵ درجه سانتیگراد (۶۲.۸۷ درجه فارنهایت) بوده است. رکورد قبلی قبل از این هفته فقط یک سال پیش ثبت شد. قبل از سال گذشته، گرم‌ترین روز ثبت‌شده قبلی در سال ۲۰۱۶ بود که میانگین دما در آن ۱۶.۸ درجه سانتیگراد (۶۲.۲۴ درجه فارنهایت) بود.
گرما واکنش سازمان ملل را هم برانگیخته و این سازمان با هشدار درباره گرمای شدید و خطرات آن، فراخوان «دعوت به اقدام» صادر کرده است. در ایران هم از اواخر هفته گذشته تاکنون هشدار‌های متعددی درخصوص افزایش دمای هوا منتشر شده و ساعات کاری مجموعه‌های اداری را تحت تاثیر قرار داده است. آن‌گونه که نقشه‌ها نشان می‌دهند گنبد حرارتی خیمه‌زده بر کشور تا روز یکشنبه شرایط سختی آب و هوایی برای ایرانیان خواهد ساخت و پس از آن می‌توان انتظار کمی افت دما داشت. گنبد‌های حرارتی یا گرمایی اگرچه برای ما پدیده جدیدی محسوب می‌شود، اما در سال‌های اخیر و با گرم‌تر شدن هوای زمین در برخی نقاط کره خاکی به شکلی سخت‌تر تجربه شده است.
امواج گرمایی به‌عنوان یکی از مهلک‌ترین خطرات طبیعی، خطرات قابل‌توجهی را به همراه دارد. تاثیر این مواج گرمایی بر زندگی انسان‌ها و محیط‌زیست اغلب دست‌کم گرفته می‌شود. اما آنچه مسلم است تغییرات آب و هوایی ناشی از گاز‌های گلخانه‌ای که به دنبال سوزاندن سوخت‌های فسیلی ایجاد شده‌اند، موج گرما را طولانی‌تر، شدیدتر و دنباله‌دارتر می‌کند.
گنبد گرمایی به‌عنوان یک پدید آب‌وهوایی متشکل از گرمای شدید شناخته می‌شود که وقتی به وجود می‌آید که اتمسفر، هوای گرم را به‌گونه‌ای به دام می‌اندازد که گویی توسط یک درپوش یا کلاه محدود شده است. گنبد‌های گرمایی زمانی اتفاق می‌افتند که شرایط جوی با فشار بالا و قوی برای مدت زمان غیرمعمول بیش از دو روز ثابت می‌مانند و از همرفت و بارندگی جلوگیری می‌کنند و هوای گرم را در یک منطقه به دام می‌اندازند. این می‌تواند ناشی از عوامل متعددی باشد که از آن جمله می‌توان به ناهنجاری‌های دمای سطح دریا و تاثیر پدیده «النینو» اشاره کرد.
الگو‌های هوای بالای جو کندتر حرکت می‌کند که توسط هواشناسان به‌عنوان «بلوک امگا» نامیده می‌شود. موج گرمایی که به دنبال پدیده «گنبد گرمایی» رخ می‌دهد، یک موج گرماست که یک دوره طولانی هوای بسیار گرم هم در طول روز و هم در طول شب ادامه‌دار است. این رویداد خطرناک طبیعی می‌تواند پیامد‌های اجتماعی، زیست‌محیطی و اقتصادی گسترده‌ای داشته باشد و نیز سلامت و رفاه انسان را به‌شدت به خطر بیندازد.
شرایط بسیار گرم و مرطوب می‌تواند کشنده باشد؛ چراکه بر تنظیم حرارت بدن انسان تاثیر می‌گذارد. فرآیندی که دمای داخلی بدن را به‌رغم عوامل خارجی به‌طور ایده‌آل بین ۳۶.۵ تا ۳۷.۵ درجه سانتیگراد ثابت نگه می‌دارد. به عبارت دیگر، زمانی که حد آستانه دمایی (دمای ۳۵ درجه سانتیگراد) برای بدن مشخص شود، تعریق برای خنک کردن بدن کافی نخواهد بود. تحقیقاتی که در سال ۲۰۲۱ منتشر شد نشان داد که تقریبا ۴۸۹ هزار نفر بین سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۹ میلادی در دنیا بر اثر گرما جان باخته‌اند.
در آمریکا، موج گرما طی سه دهه گذشته کشنده‌ترین رویداد آب‌وهوایی بوده است. در سایر نقاط جهان هم گرمای شدید منجر به مرگومیر شمار زیادی از افراد شده است. آمار‌ها نشان می‌دهد که تنها در اروپا، بیش از ۶۰ هزار نفر در تابستان ۲۰۲۲ بر اثر فشار ناشی از گرما جان خود را از دست دادند. در این قاره که سریع‌ترین گرمایش جهان را داراست در دو دهه گذشته با رشد حدود ۳۰ درصدی آمار مرگومیر مواجه شده است. به‌تازگی گرما ده‌ها هزار نفر را در کشور‌های جنوب شرقی آسیا ازجمله تایلند و بخش‌هایی از آمریکا را به کام مرگ کشاند. در مکه نیز بیش از ۱۳۰۰ زائر طی مراسم حج سالانه جان خود را به دلیل گرمای شدید از دست دادند.
امواج گرما معمولا از وجود یک سیستم پرفشار سرچشمه می‌گیرند که به آن «آنتی سیلکون» نیز می‌گویند. این شرایط جوی باعث می‌شود هوای موجود در بالای یک منطقه جغرافیایی تجمع کرده و فشرده شود و درنتیجه باعث افزایش دما و کاهش رطوبت می‌شود. این هوای فشرده به‌عنوان یک گنبد گرمایی عمل کرده و گرمای جذب‌شده را در داخل این فضا به دام می‌اندازد. همزمان سیستم پرفشار هوای خنک‌تر را جابه‌جا کرده و ابر‌ها را پراکنده می‌کند و اجازه می‌دهد نور خورشید بی‌وقفه به زمین برسد.
درنتیجه هوای نزدیک زمین به‌طور مداوم گرم‌تر می‌شود تا زمانی که از دمای متوسط فراتر رود. امواج گرما به‌ویژه در مناطق خشک مانند صحرای جنوبی غربی و در ارتفاعات بالاتر رایج‌تر است، جایی که تشکیل سیستم‌های فشار بالا بیشتر مستعد رخ دادن است. وجود رطوبت در زمین می‌تواند تاثیر گرما را کاهش دهد، دقیقا مانند اینکه چگونه تعریق بدن را از طریق تبخیر خنک می‌کند. با وجوداین هنگامی‌که زمین آبراه‌ها و پوشش گیاهی آب محدودی را حفظ می‌کنند ظرفیت جذب گرما به میزان قابل‌توجهی کاهش می‌یابد و هوا به‌عنوان ابزار اولیه برای حفظ گرما باقی می‌ماند.
اما سوالی که در اینجا مطرح می‌شود این است که تغییرات آب‌وهوایی چگونه موج گرما را تشدید می‌کند؟ جهان به‌تازگی از آستانه ۱.۵ درجه سانتیگراد در ۱۲ ماه متوالی عبور کرده و در ماه ژوئن به گرم‌ترین ژوئن در تاریخ تبدیل شده است. این افزایش گرمای شدید نتیجه مستقیم تغییرات اقلیمی ساخت دست بشر است. همان‌طور که انتشار گاز‌های گلخانه‌ای گرمای بیشتری را در جو به دام می‌اندازد امواج گرما به‌عنوان کشنده‌ترین نوع رویداد شدید آب‌وهوایی طولانی‌تر و داغ‌تر می‌شوند.
مطالعات انجام‌شده از سوی «مرکز توزیع آب و هوای جهانی» (WWA) نشان داد که موج گرمایی که هند و پاکستان را در مارس ۲۰۲۲ تحت تاثیر قرار داد به‌شدت تحت تاثیر تغییرات آب‌وهوایی ناشی از فعالیت‌های انسانی قرار گرفته که حداقل ۳۰ برابر احتمال وقوع آن را افزایش داده است. این مرکز همچنین دریافت که احتماع وقوع موج گرما در سال ۲۰۲۰ که در سیبری رخ داد، به دلیل تغییرات آب‌وهوایی در مقایسه با وقوع طبیعی ۶۰۰ برابر بیشتر است. تغییرات آب‌وهوایی باعث می‌شود امواج گرما در دنیا گرم‌تر و طولانی‌تر شود.
امواج گرمایی در این فرآیند اثرات چشمگیری را بر ابعاد مختلف زندگی بشر به جا می‌گذارد که از آن میان می‌توان به اثرات اقتصادی، اجتماعی، سلامت، آموزش و انرژی اشاره کرد.
تاثیر اقتصادی: از منظر اقتصادی، گنبد گرمایی اقتصادی جهانی را به‌شدت تحت تاثیر قرار می‌دهد. یکی از مهم‌ترین نتایج این گرما پایین آمدن بازدهی کارگران است. زمانی که دما به بالاتر از ۲۴ تا ۲۶ درجه سانتیگراد می‌رسد بازدهی کاری پایین می‌آید. در دمای ۳۳ تا ۳۴ درجه بازدهی کار تا ۵۰ درصد نیز کم می‌شود. در سال ۱۹۹۵، خسارت اقتصادی واردشده به آمریکا به دنیال فشار گرمایی موجود قریب به ۲۸۰ میلیارد دلار برآورد شد و به نظر می‌رسد این رقم با افزایش دما نیز روند افزایشی را طی می‌کند. پیش‌بینی‌ها حکایت از رشد خسارت‌های اقتصادی در سال ۲۰۳۰ تا مرز دو هزار و ۴۰۰ میلیارد دلار است. علاوه‌براین از دست دادن ظرفیت نیروی کار به دلیل قرار گرفتن در معرض گرما منجر به کاهش درآمد بالقوه متوسط معادل ۸۶۳ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۲ شد. اجرای اقدامات ایمنی و بهداشت شغلی برای جلوگیری از صدمات ناشی از گرمای بیش از حد می‌تواند بیش از ۳۶۱ میلیارد دلار در جهان صرفه‌جویی کند. این مقدار می‌تواند از ۰.۰۰۴ درصد از GDP اروپا و آسیای مرکزی تا ۰.۱ درصد در آفریقا را در برگیرد.
تاثیر اجتماعی: درحالی‌که موج گرمایی می‌تواند هر کسی را تحت تاثیر قرار دهد، اما هزینه‌های واردشده بر افراد به دنبال این حجم گرمایی به‌طور مساوی تقسیم نمی‌شود. دمای بالا به معنای فقر و بی‌عدالتی بیشتر است. تحقیقات بانک جهانی نشان می‌دهد که افزایش یک درجه‌ای دمای زمین می‌تواند به رشد ۹.۱ درصدی فقط در جهان منجر شود. همچنین افزایش دما باعث افزایش ۰.۸ درصدی در شاخص نابرابری می‌شود. طبق آمار منتشرشده توسط سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو)، به‌طور متوسط در یک سال، خانوار‌های روستایی فقیر پنج درصد از کل درآمد خود را به دلیل افزایش فشار گرمایی نسبت به خانوار‌هایی که وضعیت بهتری دارند، از دست می‌دهند. نابرابری نیز در این میان بیشتر می‌شود؛ چراکه فشار گرمایی، شکاف درآمدی را بین زن سرپرست خانوار و مرد سرپرست به میزان ۳۷ میلیارد دلار در سال افزایش می‌دهد.
تاثیر روی سلامت و بهداشت: تکرار فصلی گنبد گرمایی فشار قابل‌توجهی را روی ارائه‌دهندگان و سیستم‌های خدمات بهداشت و درمان می‌آورد. تقاضا برای خدمات سرپایی و مراقبتی به‌طور چشمگیری طی امواج گرمایی افزایش می‌یابد. با توجه به اینکه نزدیک به یک میلیارد نفر در کشور‌هایی با درآمد کم و متوسط از امکانات بهداشتی با منبع برق نامطمئن یا بدون دسترسی به برق استفاده می‌کنند، این بدان معناست که آن‌ها به سرمایش، فن‌ها و یخچال دسترسی ندارند. در بسیاری از کشور‌های آسیای جنوبی و کشور‌های جنوب صحرای آفریقا، بیش از یک مرکز از هر ۱۰ مرکز بهداشتی فاقد هرگونه دسترسی به برق است و نیمی از تاسیسات در جنوب صحرای آفریقا نیز برق مطمئنی دریافت نمی‌کنند. نظارت جهانی در سال ۲۰۲۱ نشان داد که تنها ۳۵ درصد از تاسیسات بهداشتی دارای خدمات اولیه آب هستند درحالی‌که ۲۰ درصد به آب دسترسی ندارند. گرمای شدید احتمال بیماری‌های عفونی ناشی از باکتری‌ها و ویروس‌های مقاوم در برابر گرما را گسترش می‌دهد.
تاثیر آموزشی: یادگیری در گرمای شدید دشوار می‌شود. بسیاری از مناطق آسیا و شمال آفریقا در سال ۲۰۲۴ به دلیل گرمای شدید تعطیلی مدارس را تجربه کردند که باعث شد میلیون‌ها کودک از مدرسه بازبمانند و شکاف‌های یادگیری بیشتر شود. همچنین بدون وجود دستگاه تهویه مطبوع، هر ۰.۵۶ درجه سانتیگراد افزایش دما در طول سال تحصیلی، میزان مفاهیم آموخته‌شده را یک درصد کاهش می‌دهد.
تاثیر روی انرژی: استفاده از وسایل خنک‌کننده برق بیشتری استفاده می‌کند و حدود ۶۰ درصد از برق جهان در حال حاضر توسط سوزاندن سوخت‌های فسیلی تولید می‌شود که در وهله اول همان منبع انرژی است که تغییرات آب‌وهوایی را هدایت می‌کند. استفاده بیشتر از سیستم‌های تهویه مطبوع سیستم‌های برق را در دنیا تحت فشار قرار داده است. سرمایش تقریبا ۲۰ درصد از مصرف جهانی برق را به خود اختصاص می‌دهد. طبق سیاست‌های فعلی، بین امسال و سال ۲۰۵۰، ظرفیت نصب تجهیزات سرماساز در جهان با رشد سه برابری همراه خواهد بود به‌طوری که از ۲۲ کیلوگرم تیگون (TW) در سال ۲۰۲۲ به ۵۸ کیلوگرم تیگون (TW) در سال ۲۰۵۰ افزایش می‌یابد که معادل ۱۶ میلیارد واحد تهویه هوای متوسط است و منجر به مصرف بیش از دو برابری برق می‌شود.
۱۲ پیشنهاد سازمان ملل برای مقابله با گنبد گرمایی
سازمان ملل پنجشنبه گذشته سندی را منتشر کرد که علاوه‌بر ارائه اطلاعات جامعی پیرامون گنبد گرمایی و اثراتی که بالا رفتن دمای زمین به جا می‌گذارد، به بیان راهکار‌های جامعی برای رویارویی با این موج‌های گرمایی پرداخته است. این سازمان برای مقابله با گنبد گرمایی در جهان راهکار‌های مختلفی را ارائه کرده است.
۱- افزایش و تقویت سیستم‌های بهداشتی هشدار گرما در ۵۷ کشور که به تنهایی می‌تواند جان ۹۸۳۱۴ نفر را در سال نجات دهد
۲- اتخاذ سیاست‌های مبتنی‌بر شواهد، مقررات ارزیابی خطرات چند‌بعدی و اقدامات جامعه‌محور برای محافظت از آسیب‌پذیرترین افراد
۳- تقویت طرح‌های حمایت اجتماعی به منظور ادغام اقدامات خاصی که به مقابله با خطرات گرمای شدید کمک می‌کند
۴- تقویت زودهنگام سیستم‌های هشدار گرما مطابق با هشدار‌های اولیه برای همه تا جمعیت‌های در معرض خطر هشدار‌های به موقع دریافت کنند که شامل اطلاعاتی درمورد اقدامات حفاظتی برای انجام و منابع کمک است؛ و نیز تقویت ظرفیت‌های خدمات ملی هواشناسی و آب‌شناسی
۵- افزایش دسترسی عادلانه به سرمایش کم کربن و افزایش آن شامل سرمایه‌گذاری در استراتژی سه‌گانه سرمایش غیرفعال (طبیعت، طراحی شهری حساس به اقلیم، و سطوح بازتابنده و ساختمان‌های هوشمند)، بهبود بهره‌وری انرژی ساختمان‌ها و تجهیزات خنک‌کننده و حذف تدریجی گاز‌های گرم‌کننده آب و هوای مورد استفاده در تجهیزات خنک‌کننده، مطابق با تعهد جهانی
۶- تقویت سیستم‌های بهداشتی و سلامت و عملیاتی کردن برنامه‌های عملیاتی گرمایی مرتبط با سلامت برای آماده‌سازی متخصصان مراقبت‌های بهداشتی برای تشخیص و درمان شرایط مرتبط با گرما و ارائه مراقبت‌های باکیفیت در شرایط اضطراری حاد گرمایی
۷- توسعه و اجرای کمپین‌های هدفمند آموزش عمومی از جمله برنامه‌های درسی مدارس که آگاهی را درمورد خطرات گرمای شدید و اقدامات عملی افزایش می‌دهد
۸- گسترش و توسعه مکانیسم‌های مالی بین‌المللی، منطقه‌ای و ملی به منظور حمایت از واکنش اولیه به موج گرمایی با تمرکز بر منابع قابل دسترس در سطح منطقه‌ای
۹- سرمایه‌گذاری برای بهبود آمادگی اولیه برای مواجهه با موج گرمایی
۱۰- بهبود نظارت استاندارد و گزارش عوارض ناشی از گرما، مرگومیر و جراحات
۱۱- تقویت اقدامات ایمنی و بهداشت شغلی که می‌تواند ۳۶۱ میلیارد دلار در سال در هزینه‌های پزشکی و سایر هزینه‌ها صرفه‌جویی کند
۱۲- کاهش تقاضا برای انرژی خنک‌کننده که می‌تواند قبض‌های برق را برای کاربران نهایی تا یک هزار میلیارد دلار در سال ۲۰۵۰ کاهش دهد.