یزدفردا
پایگاه خبری و تحلیلی
حاجی بابایی از تدریس کتاب لک لکی در کار نیست در یک مدرسه خبرداد
نگاهی به کتاب لک‌لکی در کار نیست!
کتاب لک‌لکی در کار نیست! تألیف روبی هریس با ترجمه حسام حسین‌زاده توسط انتشارات رهایی در سال 1395 در اختیار جامعه ایران قرار گرفته است. انتشار این کتاب بهانه‌ای شد تا هم موضوع آموزش جنسی و اهمیت روزافزون آن، و هم محتوای این کتاب به عنوان نماینده‌ای از ادبیات منتشرشده در ایران مورد بررسی قرار گیرد.
آموزش جنسی یکی از موضوعات معاصر به‌شمار می‌رود که به‌خصوص با افزایش تحریکات محیطی نظیر صحنه‌های انتشاریافته در رسانه‌های دیجیتال و فضای مجازی، افزایش روابط آزاد، ظهور بلوغ زودرس، افزایش نرخ بیماری‌های مقاربتی و قابل سرایت نظیر ایدز و افزایش خشونت‌های مبتنی بر جنسیت، بیش از پیش مورد تأکید محافل بین‌المللی قرار گرفته است. مهم‌ترین وجه آموزش جنسی، چالش پیش رو در تعریف سنین، محتوا و روش مناسب برای آن در جوامع گوناگون با فرهنگ‌های متنوع است.
لک‌لکی در کار نیست!: آموزش جنسی برای کودکان ایرانی؟!
کتاب لک‌لکی در کار نیست! توسط انتشارات وابسته به مرکز پژوهش و آموزش رهایی ترجمه و منتشر شده است که طبق اعلام وبگاه این نهاد، "رهایی" یک مرکز "دانشجویی" و "مستقل" به حساب می‌آید و مدعی است "تفاوت رهایی با دیگر گروه‌های اجتماعی فعال (سمن‌ها و...) در این حوزه علاقه و نسبت آن با تئوری (نظریه) است" و "این علاقه برخاسته از حاکمیت رویکردهای علوم اجتماعی بر کلیت مرکز است"(2). بنابراین، در بهترین حالت کتاب لک‌لکی در کار نیست! نوعی کتاب علمی قابل اعتنا از سوی مترجم و ناشر تلقی شده و دارای ارزش برای ترجمه بوده است.
یادداشت حاضر تأملی بر شناخت نویسنده کتاب مذکور و محتوای آموزشی آن است که به نظر می‌رسد با عنایت به متن بین‌المللی موضوع آموزش جنسیتی فراگیر و متن فرهنگی ایرانی، نقاط قابل تأملی در آن وجود دارد.
روبی هریس کیست؟
کتاب لک‌لکی در کار نیست! توسط روبی هریس نوشته شده است که یک نویسنده آمریکایی یهودی با تخصص تألیف کتاب کودکان در حوزه جنسیت شناخته می‌شود. او از اوایل دهه 90 تاکنون کتابهای متعددی (3) را در این حوزه در آمریکا منتشر کرده؛ هر چند انتشار کتابهای او در آمریکا خالی از حاشیه نبوده است. طبق آمار انجمن کتابداری آمریکا (ALA) کتابهای هریس در لیست "پرچالش‌ترین کتابهای قرن 21" (4) قرار دارد. دو کتاب "این کاملاً نرمال است" (5) و "این فوق‌العاده است" (6)، از چالش‌برانگیزترین آثار روبی هریس شناخته می‌شوند و دارای رکوردهای قابل توجی در آمریکا هستند.
مرور نمونه شکایات مطرح‌شده علیه کتاب "این کاملاً نرمال است" کمک بزرگی به فهم نوع ادبیات و مفاهیم مورد نظر و تأیید روبی هریس خواهد کرد:
1. شکایات کتابخانه‌های منطقه آموزش و پرورش کلوور پارک، واشنگتن (1996): "تهییج کودکان به سوی جذابیت‌های جنسی و نمونه مشخص پورنوگرافی کودکان". این شکایات موجب شد کتاب مذکور از طبقات کتابخانه‌های مدارس کلوور پارک حذف شود؛
2. شکایت کتابخانه یوتا، در پرووو(1996): "توضیح واضح آمیزش جنسی، استمناء و همجنس‌بازی"؛
3. کتابخانه عمومی ان.داک در فارگو (1997): "بیش از حد صریح، مملو از پورنوگرافی و بیش از حد در دسترس کودکان"؛
4. کتابخانه پلیسر کونتی در کالیفرنیا (1999): دارای محتوای جنسی بیش از حد صریح. این کتاب از بخش کودکان این کتابخانه به بخش بزرگسالان منتقل شد؛
5. انکورج، آلاسکا (2001): "دارای مشکل در بخش ارزشی: به‌نحوی که واژه ازدواج فقط یک‌بار در کتاب تکرار شده است، اما یک فصل تمام به موضوع همجنس‌بازی اختصاص یافته است"؛
6. کتابخانه و منطقه آموزش و پرورش فورد بند کونتی، تگزاس (2002): "تشخیص کتاب به عنوان مبتذل و این‌که تلاش می‌کند از اهمیت همجنس‌بازی به عنوان یک مشکل بکاهد یا اصلاً این موضوع را رد کند". این کتاب در کتابخانه‌های فورد بند کونتی از دسترس عموم خارج و به میز با دسترسی محدود انتقال یافت. این اتفاق در کتابخانه عمومی ماریون کونتی فلوریدا (2001) نیز پیش آمده بود؛
7. کتابخانه والدین مدرسه هولت در آرکانزاس(2005): اعلام نگرانی نسبت به محتوای "صریحاً جنسی" کتاب؛
8. باشگاه روح آزادی زنان جمهوری‌خواه: محتوای نامناسب کتاب و "برهنگی آشکار، بحث درباره روابط همجنس‌بازانه و سقط جنین".
مرور این نوع شکایات در جامعه آمریکا نشان می‌دهد که بسیاری از آن‌ها درباره دیگر کتب روبی هریس نیز تکرار شده‌اند و علی‌رغم تغییر سریع فرهنگ جنسی در آمریکا و هنجارسازی‌های پیچیده در حوزه‌هایی مانند همجنس‌بازی که روزی تابو محسوب می‌شده است، به نظر می‌رسد هنوز خانواده‌ها و دست‌اندرکاران آموزش، نسبت به حساسیت نحوه آموزش جنسی آگاه هستند.
لک‌لکی در کار نیست! (تهران، 1395)
حال بهتر است به موضوع مرور محتوای کتاب لک‌لکی در کار نیست! (1395، تهران) بازگردیم. اولین نکته‌ای که از روی جلد تا انتهای کتاب، خواننده لک‌لکی در کار نیست! را در حالت تعلیق نگاه می‌دارد، تعریفی است که نویسنده از مخاطب خود ارائه می‌دهد: "برای کودکان 4 سال و بزرگ‌تر". تعریف مخاطب در آموزش جنسی با لحاظ تمام ملاحظات لازم، مهم‌ترین شالوده تعریف محتوا، مواد و روش آموزش است.
حتی سازمان‌های بین‌المللی که نسبت به آموزش جنسی هیچ چالشی ندارند نیز به مسأله سن مناسب تأکید دارند. راهنمای بین‌المللی آموزش جنسی یونسکو (2009) (6) تشریح کرده است که: "آموزش جنسی، آموزش مربوط به جنس و روابط جنسی است که متناسب با سن و فرهنگ انجام می‌شود". برنامه عمل تدوین‌شده در چهارمین کنفرانس جهانی زنان در پکن (1995)، به عنوان یک سند مادر نیز بر مشارکت والدین و تناسب آن با سن و فهم کودک مهر تأئید زده است. حتی مداقه در اسناد استراتژیک کشورهای مختلف در حوزه آموزش جنسی فراگیر نیز نشان می‌دهد تقسیم‌بندی دقیق سنی تا چه حد مهم است. برای مثال در اسناد بالادستی اتحادیه اروپا، 0-2، 2-6، 7-9، 10-15 و 16-18 سالگی تقسیم‌بندی در نظر گرفته‌شده در این باب است. بنابراین، عجیب است که مترجم و ناشر کتاب لک‌لکی در کار نیست!، با سابقه تحصیل در جامعه‌شناسی، طبقه‌بندی "4 سال و بزرگ‌تر" را علمی فرض کرده باشند.
دوم آن‌که، کتاب لک‌لکی در کار نیست! بر اساس همین ابهام اساسی، در محتوا نیز دچار سردرگمی است. هر چند تصاویر رنگی و نقاشی‌های جذاب آن محتوای کتاب را کودکانه می‌نمایاند، محتوای آن در بسیاری از بخش‌ها قطعاً بزرگسالانه است. برای نمونه، در بخش‌هایی که به تشریح آناتومی بدن زن و مرد و فرآیند لقاح در حین ارتباطات زناشویی اختصاص دارد، به جزئیات دقیقی پرداخته می‌شود. اندام‌های درگیر در این امر چنان تشریح شده است که گویی دانشجوی پزشکی مخاطب بوده است تا کودکی که به نظر نمی‌رسد در شرایط نرمال فرهنگی حتی بدین نکات ریز بیندیشد. مثلاً در صفحات 11 و 12کتاب، تصویر "سکس" بزرگسالان در رختخواب منتشر شده و تصریح می‌شود که "وقتی بزرگسالان سکس دارند، اسپرم می‌تواند از طریق سوراخ کوچک سر پینس مرد به بیرون شنا کند و به واژن زن برود. سپس اسپرم از طریق واژن او شنا می‌کند و به رحم و پس از آن به لوله‌های فالوپ او می‌رسد...". واقعاً کدام عقل سلیمی می‌پذیرد که کودکان با چنین تصاویر و توضیحات دقیقی از موضوعی روبه‌رو باشند که اساساً حتی در روانشناسی مدرن نیز باید در فضای خصوصی زوجین و در اتاق غیر از اتاق کودکان صورت بگیرد.
سوم آن‌که، زمینه فرهنگی و ارزشی که مواد آموزش جنسی در آن تهیه و توزیع می‌شود، بسیار حائز اهمیت است. برای مثال، در صفحه 20 کتاب لک‌لکی در کار نیست! به همه "انواع خانواده" اشاره شده است. در این بخش قرار است کودکان معنای خانواده و انواع آن را فرا بگیرند و این در حالی است که به وضوح انواع جدید خانواده مثلاً خانواده‌های همجنس‌باز مانند یک واقعیت طبیعی بلامنازع و روشی مرسوم و مقبول مطرح شده است. ازدواج همجنس‌بازان و به‌خصوص موضوع حق فرزندخواندگی ایشان در سطوح ملی در کشورهای مختلف حتی غربی با فرهنگ لیبرال و جهانی بسیار مورد مناقشه است. لک‌لکی در کار نیست! اما به سادگی قضاوت می‌کند که: "برخی خانواده‌ها یک بچه دارند. ... بعضی مادر دارند. برخی پدر دارند. برخی دو مادر دارند. برخی دو پدر دارند...".
چهارم، ولنگاری فرهنگی و نگاه غیرتخصصی مترجم و ناشر کتاب به مقوله فرهنگ جنسیتی در ایران، ایشان را به ورطه هنجارشکنی در زمینه مذهبی، اعم از اصول اخلاقی، کشانده است. برای مثال، در صفحه 21 کتاب تحت عنوان "لمس‌های مجاز، لمس‌های غیرمجاز" تصریح شده است: "بخش‌هایی از بدنمان که زیر لباس‌های زیرمان هستند "نقاط خصوصی" خوانده می‌شوند. اگر نقاط خصوصی بدن‌تان را به این دلیل که می‌خوارد یا حس خوبی می‌دهد لمس کنید یا بمالید، "لمس مجاز" است". تجویزات اینچنینی به کودکان رسماً تشویق آن‌ها به ورود به عرصه حرام و غیراخلاقی استمناء است که "مجاز" دانستن و تشویق به آن چنان‌که پیش از این ذکر شد، در آثار دیگر روبی هریس نیز مورد اعتراض والدین و آموزگاران در خود ایالات متحده هم بوده است.
در نهایت، هر چند بحث و گفت‌وگو درباره آموزش جنسی امری ضروری است و می‌بایست در خصوص ضرورت آن و همچنین سبک و محتوا گفتگوهای کارشناسی در کشور صورت گیرد و نهایتاً با توجه به مؤلفه‌های فرهنگ ایرانی اسلامی در خصوص آن تصمیم‌گیری شود، اما دست‌یازیدن به تولیدات کشورهای دیگر در این حوزه، بی‌توجه به مخاطرات فرهنگی نهفته در آن‌ها برای جامعه ایران، به هیچ وجه قابل قبول نیست. این‌که آیا کتاب لک‌لکی در کار نیست! با مجوز وزارت ارشاد منتشر شده است یا خیر مبهم است، اما به نظر می‌رسد مخالفت و مقاومتی نیز در نقد آن نه از سوی مسئولان امر و نه از سوی دانشگاهیان یا حتی خوانندگان اتفاق نیفتاده است و شاید بخشی از این امر، به مکانیسم‌های ناقص گزارش‌دهی مخاطبان برای اعتراض به محتوای نامناسب کتاب بازگردد. در هر حال، یادداشت حاضر از این حیث تنها فتح بابی محسوب می‌شود و همچنان راه مداقه در ادبیات مشابه باز است.
پی‌نوشت
1. تکوین واژگان در سطح بین‌المللی از آموزش sex به sexual و اکنون به sexuality قابل توجه است هر چند ترجمه این واژگان در فارسی خود امری سخت است. در یادداشت حاضر هر چند بر بعد آموزش جنسیتی تأکید شده که در مفاهیم لاتین آن نهفته است و هم بعد جسمی و هم اجتماعی آن را در بر می‌گیرد.
2. http://rahaayi.com/
3. مانند: Turtle and Me (2011), What’s so Yummy, It’s Perfectly Normal!(1994), It’s so Amazing (1999), It’s not the Stork!(2006), Who Has What? (2011), Who’s in My Family (2012)
4. "چالش" از منظر انجمن کتابداری آمریکا "شکایت مکتوب و رسمی است که توسط یک کتابخانه، ]عمدتاً خوانندگان کتاب[، یا مدرسه تهیه شده است و درخواست کرده است کتابی خاص به دلیل محتوای نامناسبش حذف شود. تعداد چالش‌ها برگرفته از گزارشاتی است که دریافت شده است و پیش‌بینی می‌شود در ازای هر مورد شکایت دریافت‌شده، چهار یا پنج مورد شکایت گزارش نشده در واقع وجود دارد"، برگرفته از http://www.ala.org/bbooks/frequentlychallengedbooks/top10.
5. It’s Perfectly Normal!
6. It’s so Amazing
7. International Guidance on Sexual Education
* دکترای مطالعات آمریکا
برچسب ها: کودک ، آموزش جنسی ، آموزش جنسی کودکان ، لک لکی در کار نیست ، ناهید نصرت