رفسنجان فردا"در مورد تاريخچه پيدايش شهر رفسنجان كه درگذشته به بهرام آباد معروف بوده است روايات مختلفي وجود دارد و اينكه كدام يك به واقعيت نزديك تر است به درستي مشخص نيست.بناي اوليه بهرام آباد بنا بر قصص وحكايت موجود به زمان شاپور ذوالكتاف وجانشين وي كه اوهم قبلاً حاكم كرمان بوده است نسبت داده اند.

برخي از جغرافي دانان قرون اوليه اسلامي كه در مورد اين ناحيه نظراتي مطرح نموده اند از بهرام آبادبا نام اناس ياد كرده اند.گي لستراج،محقق انگليسي كه در زمان ناصر الدين شاه در ايران به سر مي برده است در كتاب سرزمين هاي خلافت شرقي ازقول اصطخري ومقدسي مي نويسد: «از رودان تا شهربابك سه روزراه بود…»با توجه به اين فاصله مي توان گفت كه دو شهر مهم ولايت رودان كه ابان واناس در واقع همان انار و رفسنجان امروزي هستند كه روزگاري متعلق به فارس بوده وبعدها به توابع كرمان پيوسته اند.لستراج نيز محل شهر اناس را در حدود بهرام آباد ذكر كرده است. اما در مورد اينكه رفسنجان در طول تاريخ همواره منطقه مهمي به شمار مي آمده و از اهميت ويژه اي بر خوردار است در اينجا به ذكر نظرات برخي از مورخين در مورد اين شهر مي پردازيم:

در نوشته هاي پس از قرن پنجم هجري از بلوك رفسنجان بسيار نام برده شده است.در دوره صفويه رفسنجان جزو بلوكات تحت حكمراني بهادرخان كه از سوي شاه طهماسب صفوي حكومت كرمان را در دست داشت، به شمار مي آمده است. در كتاب تاريخ مفصل كرمان آمده است: ‹‹در سنه ۷۹۰ هجري سلطان ابا يزيد در كرمان فوت نموده ... پس از چندي شاه منصور كه شاه زين الدين را شكست داده بود و قدرتي پيدا كرده بود به طرف كرمان آمد و شهر رفسنجان را غارت نمود....››

در دوره هاي نادري و زنديه نيز از بلوك رفسنجان ياد شده است. چنان كه احمد خان وزيري دركتاب تاريخ كرمان مي نويسد: ‹‹ از سوي اولياي دولت وكيل(زند) حكومت كرمان را به ميرزا حسين رايني وآقاعلي سيرجاني به شراكت دادند... لهذا شق شرقي كرمان گواشير، خبيص، بم، نرماشير، راين، زرند، راور،كوهبنان، رفسنجان، انار و بردسير است به حوزه ميرزاعلي رايني و شق غربي كرمان را كه شهربابك، سيرجان، اقطاع ،ارزوييه،كوشك، صوغان و اسفندقه باشد موكول به رأي رويه حسين خان كرايي سيرجاني كردند.››

دكتر باستاني پاريزي نيز در نوشته هاي خود بارها از رفسنجان در دوره قاجاريه(محمد علي شاه و ناصرالدين شاه) نام مي برد. ايشان در كتاب حماسه كويرآورده است: ‹‹عباس ميرزا چند روزي را در يزدگذراند و از آنجا عازم كرمان شد و در رفسنجان در قلعه آقا اطراق كرد.››اعتبار و اهميت شهر رفسنجان در طول تاريخ بنا بر اسناد ونوشته هاي باقيمانده، همواره به دليل واقع بودن آن بر سر راه ارتباطي يزد وكرمان بوده است و هرگاه كه به تجارت وگسترش راهها توجه شده باشد رفسنجان نيز تا حدودي آبادتر شده است. بعد از دوران هرج و مرج تيموريان و آغاز حكومت صفويان با تاكيد شاهان صفوي و به خصوص شاه عباس برگسترش تجارت با اروپا، راههاي زيادي در اين منطقه ايجاد يا احيا شده و با دستورشاه عباس كاروانسراهاي متعددي در بين اين راه ساخته شد. از جمله اين راهها مي توان به راه كرمان-رفسنجان-يزد و راه كرمان-رفسنجان-شهربابك اشاره كردكه در بين آن ها كاروانسراهايي از جمله كاروانسراهاي رباط،كبوترخان، بي بي حيات،كشكوييه و انار بنا شده بود و دراين زمان بودكه رفسنجان از لحاظ اقتصادي واجتماعي رشد وترقي يافت وكاروانهاي زيادي دراين موقع ازرفسنجان مي گذشتند.به طوری که سون آندرسون فون در کتاب کویرهای ایران نوشته است: کاروانهای زیادی از راه بندرعباس-بهرام آباد(رفسنجان) کرمان نیز به طرود می آیند که بارشان چای، ادویه و کالاهای دیگر است.

... »همچنين استاد باستاني پاريزي نيز در اين باره در كتاب حضورستان نوشته است: «كالايي كه از هند يا بنادرجنوب يا حتي سيستان به كرمان مي رسيد از طريق راور و زرند و بعدها رفسنجان به يزد مي رفت و ازآنجا به نايين يا ساقند و دامغان و سمنان ياري مي رفت وبه رشته اصلي راه ابريشم متصل مي گشت.»

در اواخرحكومت صفويه رشد وترقي حاصل از ايجاد اين راه ها با هجوم افغان ها به منطقه ناگهان از بين رفت و اين حمله باعث ويراني و نابودي بسياري از آباداني هاي زمان صفويه گشت. آنطوركه دركتاب تاريخ مفصل كرمان آمده است محمود افغان در حمله خود به ايران از رفسنجان نيز گذركرده است و باعث خرابي ها و خسارات زيادي نيز در اين منطقه شده است. از اين زمان تا اواخر حكومت قاجاريه اين وضع در رفسنجان ادامه داشت و شهرتقريباً ويرانه شده بود. در سال ۱۱۶۶ (ه‍‍ ش) آقا محمد خان قاجاربه رفسنجان لشكر كشي نمود و قلعه آقا راكه درآن زمان نزديك به ۷۰۰ خانوار در آن ساكن بودند، محاصره نمود. پس از چندين روز مردم رفسنجان تعهدكردندكه پس از اينكه غايله كرمان ختم شد، تسليم شوند. بدين ترتيب آغا محمد خان به كرمان رفته و چند ماه بعد پس از تصرف آنجا به رفسنجان بازگشت. در اين موقع شخصي به نام حاج ميرزاحسن كه از بزرگان قلعه بود از مردم خواست تا به استقبال سپاه آقا محمد خان رفته و هدايايي را نيز به او تقديم كردند و در اين موقع لشكر قاجار قلعه را تصرف نموده وآقا محمد خان نيز ازجنگ و خونريزي در رفسنجان صرف نظر كرد.

قلعه ياد شده كه بناي آن را به يكي از بزرگان اسماعيليه نسبت داده اند در سال ۱۲۱۷(ه‍ ش) بر اثر سيلاب عظيمي كه شهر رفسنجان را دربرگرفت، از بين رفت و امروزه قسمتهاي بسيار اندكي از آن وجود دارد. اين سيلاب كه در بهار آن سال به سوي رفسنجان جاري شد بسياري از بناها وساختمانهاي شهر را ويران كرد. در سال۱۲۴۵ (ه‍ ش) بنا به دستور ابراهيم خان ظهيرالدوله حاكم كرمان به دست اسماعيل خان حاكم رفسنجان قناتهاي شهر احيا شده و بناهاي بسياري در شهر ساخته شد كه با اين اقدامات به تدريج شهر از نا به ساماني و ويراني نجات يافت. به دستور اميرمفخم بختياري حاكم كرمان در سال ۱۲۹۲ (ه‍ ش) حصار محكمي در اطراف شهر رفسنجان ساخته شد كه قسمتهايي از آن تاكنون باقي مانده است. اين كار به شهر اعتبار و اهميت بخشيد و باعث رونق تجارت در شهرگرديد.براي اولين بار در سال۱۳۱۷ در رفسنجان چهار راهي ساخته شدكه خيابانهاي تشكيل دهنده آن درحال حاضر امام خميني-انقلاب(فردوس) و شهدا نام گرفته اند. همچنين در اين موقع اولين مدرسه به سبك جديد در رفسنجان ساخته شد ومدرسه حكمت نام گرفت. به هر حال وجود قلعه، بارو، تلگراف خانه و مسجد جامع ازگذشته هاي دور در اين شهرمي تواند نشانه اعتبار وجمعيت زيادآن باشد.

رفسنجان درگذشته يكي از مراكز مهم توليد پنبه بوده است و به سبب مرغوبيت و توليد زياد، اين محصول به كشورهايي مانند هند و روسيه صادر ميشده است.كه اين خود يكي ديگر از دلايل اهميت شهر بوده است. در طول تاريخ اهميت و اعتبار شهر رفسنجان باعث افزايش روز افزون وسعت و نيزآباد شدن هر چه بيشتر اين منطقه گرديده است. مرحوم غلامحسين ميرزاصالح در كتاب اسناد رسمي در روابط سياسي ايران با انگليس، روس و عثماني در مورد رفسنجان چنين آورده است: «فردا كه عيد سعيد فطر است به ناچار عازم بلوك رفسنجان مي شويم كه وسعت وآباداني دارد و وفور نعمت و ارزاني است.»

همچنين گفته محمد معصوم شيرازي در كتاب طريق الحقايق نيز از آباداني و اهميت شهر رفسنجان حكايت دارد . وي درسال ۱۳۱۶ (ه‍ ش) در مورد اين شهرنوشته است: «رفسنجان به فتح راه مهمله بر وزن ارسنجان قصبه خوبيست و بازار و تجار و تلگراف خانه و پست خانه و باغات و مضافات بسيار دارد. پسته رفسنجان معروف است و خنده برلبان بسته مي زند. از ارزاني و فراواني و بازار بهرام آباد هيچ نسبتي به كرمان ندارد.» وجود تلگراف خانه در رفسنجان يكي ديگر از دلايل اهميت و اعتبار اين شهر است. زيرا درآن زمان در شهر مهمي مانند سيرجان تلگراف خانه وجود نداشت.

رفسنجان تا اواخر دوره قاجاريه يك قصبه به شمار مي رفت اما ازآن پس كم كم بر وسعت آن افزوده گشته و به صورت بخش درآمد. با آغازكار فرمانداري رفسنجان درسال۱۳۲۴، رفسنجان به شهرستان تبديل شد. امروزه رفسنجان از شهرهاي مهم و پر جمعيت استان كرمان بوده و نقش مهم اين شهرستان در اقتصاد استان وكشور بركسي پوشيده نيست. معادن و منابع طبيعي سرشار از يك سو وطلاي سبز از سوي ديگر اين شهر را از شهرت جهاني برخوردار ساخته است. در اين ميان اهميت پسته اين شهرستان باعث شده است كه از رفسنجان به عنوان مركز پسته جهان ياد كنند.

علت نامگذاری

در مورد علت نامگذاری اين شهر به رفسنجان، روايات متعددی وجود دارد. بنا به يک روايت غالب، از آنجا که در اين منطقه معادن غنی مس وجود دارد، .در گذشته نام اين شهر رفسنکان بوده است. رفسنکان از دو کلمه رفسن و کان تشکيل شده است که رفسن در زبان پارسی باستان به معنی مس و کان هم به معنی معدن می‌باشد. واژه رفسنکان به مرور زمان به شکل معرب آن يعنی رفسنجان تبديل شده است. همچنين مطابق روايتی ديگر، نام اوليه آن سنجان بوده است و چون در مسير سيلاب‌ها قرار داشته است، بارها در اثر سيل دچار خرابی و نابودی شده است، به «رفت‌ سنجان» معروف و سرانجام به رفسنجان تبديل شده است.

  • نویسنده : یزد فردا
  • منبع خبر : خبرگزاری فردا