سركار خانم اسلامي     :یزد برخوردار از تاریخ وفرهنگ ارزنده ایست که بجای مانده از قرون واعصار بس کهن میباشد .این آثار بیش از همه الهام گرفته از شرایط مذهبی واجتماعی قرون اولیه اسلامی در سرزمین یزد بوده است .

فرهنگ ایران زمین ازدیرباز دارای شکوفائی ویژه ای بوده است که این شکوفائی در مقایسه با فرهنگ و تمدن ممالک همجوار ، رونق وشکوه فراوانی بیش ازاسلام داشته است بدین معنی که این فرهنگ در زمان هخامنشیان از رشد وپیشرفت بالایی برخوردار بود که با حمایت سلاطین ساسانی به اوج شکوفایی و ترقی خود رسید .پس از ورود اسلام به ایران بسیاری از مظاهر فرهنگ و تمدن این سرزمین به نوعی با مظاهر اسلامی پیوستگی برقرار نموده وبسیاری  از اعتقادات ومظاهر فرهنگ و تمدن این سرزمین به نوعی بامظاهر اسلامی پیوستگی برقرار نموده وبسیاری ازاعتقادات ومظاهر ایرانی که با اعتقادات اسلامی تضاد و دو گانگی  نداشت، در  مذهب  و رفتار مردم  حفظ گردید و درآثار فرهنگی  و تمدنی اسلام ،رنگ اسلامی به خود گرفت و در اندک زمانی این ارزشها و اعتقادات اسلامی در تمام جنبه های مادی و معنوی زندگی مردم این سرزمین کهن بصورت امری پایدار درآمد .آثارو بناهای تاریخی کهن نیزتقریبا بدون ویرانی سبک وسیاق اسلامی به خود گرفت .

سرزمین یزد در مسیر چندین هزار ساله فرهنگ و تمدن خود ، یادگارهای تاریخی با ارزشی از خود بجای نها ده و از این جهت ، خدمت شایانی به فرهنگ هنر ملی ـ  اسلامی ایران زمین نموده است . ارزش این بناها هنگامی نمایان میگردد که بخاطر بسپاریم این اثار تاریخی بجای مانده  در عمق دشت کویر یکی از مخوفترین مناطق کویری درسطح ایران و شاید جهان ،بدست توانای هنرمندان یزدی به یادگار مانده است .

بهره گیری از سبک معماری و نوع  مصالح بکار رفته درعصرسا سانی تا چند سده پس از فروپاشی این سلسله رواج داشته است .مسجد جامع فهرج وتاریخانه دامغان از مصادق برجسته آن میتواند به شمار آید .[1]

درمناطق کویری همچون یزد ،گل ومشتقات آن که به وفور در منطقه در دسترس بوده ،از اصلی ترین مصالح بکار رفته در بناهای تاریخی این خطه محسوب می گردید[2] .استفاده ازسنگ وچوب ـ آن گونه که از متون جغرافیایی بر می آید ـ در ساخت بناهای تاریخی سرزمین یزد کمتر بکارمی رفته است.[3]                             

زیرا به جهت عدم تطابق سنگ با شرایط اقلیمی منطقه ، علیرقم موجود در بسیاری از نواحی یزد ،به ندرت استفاده می شده است . بکار بردن چوب در مصالح ساختمانی به علت وجود «موریانه» در منطقه چندان متداول نبوده است . بنابراین معمار یزدی تنها از خشت و گل در ساختن بناهای تاریخی بهره می جست و هیچ ماده دیگری را نمی توانست جایگزین آن نماید.[4]

شرایط اقلیمی و طبیعی و موقعیت خاص منطقه ای ومصون بودن از حملات گسترده اعراب ،مغولان ،تیموریان موجب گردیده است تا کهنترین بناهای  تاریخی سرزمین ایران در یزد دیده شود.

این استان دارای بناهی تاریخی متعددی همچون :مساجد ،آب انبارها ،ساباطها ،بازارها، دژها،کاروانسراها ،آرامگاها و...میباشد که خود نمایانگرذوق و سلیقه هنرمندان یزدی و تلاش و همت وروحیه خستگی ناپذیر  کویر نشینان یزدی در برابر شرایط سخت و طاقت فرسای اقلیمی بوده است.

 

 

 

 

 

 

از روزگاران کهن ،بناهای مذهبی یکی از اصلی ترین عناصر بافت ،ساخت و شکل شهرها در جوامع مختلف به شمار می رفته اند که تحت عناوین گوناگو ن و در فرهنگها و مذاهب مختلف نمود عینی پیدا

نموده اند. در این میان ،مسجد به عنوان یکی از مهمترین عناصر معماری برخواسته از روح متعالی آیین اسلام از همان آغازظهوراین دین مبین ،همراه با جامعه بوده و هست . [5] در میان آثار تاریخی بجای مانده درکشور ،بناهای مذهبی مطابق با موازین ومعیارهای شریعت اسلامی بنیان نهاده شده اند.دراین مورد مساجد به عنوان تجلی گاه نورالهی و منبعث ازتعالیم اسلام ،رنگ ولعاب اسلامی به خود گرفت و غالبا این اماکن در محل تردد و رفت و آمد مردم بنا گردیده و بصورت پناگاه وملجایی برای مردم به ویژه زوار به شمار می آمده است.[6]

براین اساس کهنترین بناهای بجای مانده در ایران زمین پس از ورود دین مبین اسلام به کشور بصورت زیارتگاها و مساجد نمایان می شود .                 

در آبادی کوچکی که در دو کیلومتری « فهرج » واقع شده است ،بناهای تاریخی متعدد ی از روزگاران گذشته تاکنون به جهت وجود مقابری که متعلق به شهدای اسلام است، ساخته اند ،قبور شهدا در دو اتاق بزرگ متصل به هم واقع  است و ازدیربازمورد احترام مردمان یزد بوده است . اتاق اصلی این بنا دارای چندین قبر است که به مزار شهدای فهرج منسوب است ،اما نقوش سنگهای قبور این شهدا ثابت نمی کند که قبور از آن کیست وآیا واقعا متعلق به شهدای صدر اسلام است ؟ تنها یکی از آن قبور متعلق به شخصی بنام «مجدالدین حسن » میباشد .کنده کاریهای روی هر سنگ مرمر نصب شده بر قبور ،متعلق به قرن نهم هـ ـ ق است ظاهرا کهن ترین اثر بجای مانده در این مزار ، تکه آجر پخته ای استکه عبارت «بسم اله الرحمن الرحیم » به خط کوفی بر آن نقش شده است .[7]

مطابق با اظهارات مورخان محلی ،درگیری کوچکی در قصبه « فهرج » میان سپاه اسلام با مردمان این خطه روی داده و به کشته شدن تعدادی از مسلمانان منجر شده  است بنابراین علیرقم فقدان سنگ قبری مربوط به آن دوران نمی توان منکر قضیه دفن شهدای اسلام در این منطقه شد.چرا که بنا به ضرورت ومسئله تعقیب یزدگرد ،مسلمانان شهدای جنگهای خود را درهمان مناطق یا حداقل در مناطق همجوار آن دفن نموده و هرگز فرصت سنگ نوشته ای بر آنرا نیافته ند .

2ـمسجد جامع فهرج

تنها مسجد بجای مانده ازقرن اول هجری در ایران ،مسجد جامع فهرج میباشد.آنگونه که ازمنابع تاریخی برمی آید ،مسجد مذکور پس ازفتح ولایت یزد بدست سپاهیان اسلامبنا گردیده ،اما کتیبه ای که صدق این مدعا را تایید کرده باشد،در دسترسی نیست .نقشه این مسجد و قرارگرفتن محراب آن در محور عرضی و تزیینات بکار رفته در آن،حاکی از آن است این بنا تاریخی در صدر اسلام بنا گردیده است .[8]

مسجد جامع فهرج به عنوان کهنترین مسجد باقی مانده در ایران زمین در زمان سعید بن عثمان در سال 45 ه.ق بنا گردید که به واقع تقلیدی از طرح و شکل مسجد النبی و تلفیقی از سبک معماری کشور می باشد .[9]      

             

 

 

این بنا کاملا به سبک وسیاق معماری عصر ساسانی بنا گردیده ونقشه اصلی آن بسیار ساده می باشد .[10]

دلیل آن این است که فرماندهان سپاه اسلام به هنگام گسترش فتو حات خود در منطق همجوار از جمله ایران و مشاهده شکوه و عظمت فرهنگ و تمدن زوال گشته شان برآمدند .از این رو شروع به ساختن مساجد ،کاخها وعمارتهایی در مجاورت پایتخت سلسله ساسانی یعنی تیسفون نمودند . به دستور سعد بن ابی وقاص ـ فرمانده سپاه عرب در نبرد  قادسیه ـ در شهرک نظامی گونه مسجد و دارالعماره نصب نمودند .اما به دنبال مخالفتهای خلیفه دوم ـ عمر ـ واعزام یکی از وابستگان خود جهت تخریب این دروازه ،سردار قادسیه از اقدام خود صرف نظر کرد .[11]

دربناهای تاریخی سده های نخستین اسلامی بهره گیری ازسبک معماری ساسانی در سطح وسیعی مشهود است .خشتهایی به اندازه 5×32×32 ـ آنگونه که در عصر ساسانی مرسوم بوده ، تزیینات گچبری شکنجی وقوسهای ناری و تاقهای ناوی و آهنگ بکار رفته در مسجد جامع فهرج و تاری خانه دامغان وکاخ و مسجد اوخیدر خود گواه روشنی برصدق دعوای ماست .[12]

3ـ مسجد فرط

نام این مسجد که در منابع تاریخی به صورتهای « پذک » [13] ، « پتک »[14] ،« فرط »[15] آمده است ،در دوران امارت یکی از سرداران عباسی بر ولایت یزد بنام « احمد بن محمد زمچی » احداث گردیده است .[16] با مد نظر قرار دادن نام بانی و محل احداث این بنا ،از اظهارات مورخان محلی همچون :« احمد کاتب » و « موستوفی بافقی »[17] چنین بر می آید که مسجد فرط نام دیگر مسجد پتک بوده است زیرا براساس گزارش این مورخان ،مسجد مذکور « احمد زمجی »بر در حمام مولانا خضر و در نزدیکی دروازه مهریز بنا گردیده است.                      

امروزه یکی از حجرات مسجد مذکور به صومعه امام رضا معروف است وهمچنین آن را « قدمگاه » نیزگویند.[18] جزییات گزارش نویسنده جامع مفیدی در مورد تشریف فرمایی امام رضا (ع) به مسجد فرط و عبارت در آن مکان به شرح ذیل است :[19]

هنگامی که امام رضا (ع) به دستور مامون به خراسان احضار گردید ،در مسیر عبور خود مدت کوتاهی در یزد درنگ کرده ، ودر این مسجد عبادت نموده است . بنابه نوشته وی به برکت ورود آن حضرت (ع ) به این مکان ازآنزمان به بعد دعا در آنجا مستجاب میگرید نویسنده در ادمه این گزارش چنین آورده است ،آنگه آن حضرت به حمام مولانا خضرکه به حمام فرط معروف است وارد گردید ودر آن مکان معجزه به دست ایشان صورت گرفت و آن ماجرا به این شرح است ، در آن ایام شحنه یزد که سلطان قطب الدین زنگی نام داشت به بیماری برص مبتلا شده و هنگام مشرف شدن حضرت علی بن موسی الرضا ،به حمام ، در آن مکان بوده است و در آن وقت به دست حضرت ،بیماری شحنه بهبود می باید .

پذیرش اظهارات «مستوفی » به چند دلیل قابل تامل است :

1ـ مورخان محلی همچون احمد کاتب وجعفری اشاره ای به این رویداد نکرده اند.

2ـبا توجه به حیات نویسنده و تالیف کتاب او که مربوط به عصر صفوی است ،بالتبع تمایلات متعصبانه شیعی حاکم بر این دوره ،تاثیرات شگرف خود را بر این نویسنده همچون سایر عناصر درباری ،بجای نهاده ودر قالب مبالغه ،سخن سرائیها ونقل وقایع غیر تاریخی منعکس شده است.

این مسجد کوچک ، امروزه در کوچه دارالشفاء یزد قرار دارد . بامد نظر قرار دادن وضعیت ظاهری مسجد مذکور اصل بناهای بجای مانده ازآن مربوط به عصر صفویه است وبدین مناسبت ،به درستی می توان قدمت آن را تعیین کرد که آیا در اوایل قرن دوم هجری ساخته شده است ؟زیرا بر اساس شواهد تاریخی ،چنانکه بیش ازاین به آن گفته وپرداخته شد،«احمد زمجی »در زمان امارت خود بر یزد در اوایل قرن دوم هجری آن را بنا کرد .

مطابق کاوشهای باستان شناسی ، تنها قدیمی ترین اثر بجای مانده در مسجد فرط ، سنگ محراب آن میباشد که به لحاظ حجاری و نقش ،مانند آثار تاریخی قرن ششم هجری به نظر می رسد [20].· اما مسجد جامع در مقایسه با مسجد مذکور ،حتی  با گذشت قرنها هنوزسبک معماری اصیل خود را حفظ نمود وبه درستی میتوان قدمت آنرا تعیین نمود. تزیینات گچبری شکنجی ، خشتهای بزرگ ،قوسهای ناری و تاقهای ناوی و اهنگ بکار رفته در این بنا ـ که یاد آور معماری اصیل وبا شکوه عصر ساسانی است ـ مسجد مذکور را به بصورت کهن ترین ودست نخورده ترین مساجد موجود در سطح کشور در آورده است.      

[1] ـمهرداد شکوهی ،  مسجد جامع فهرج ، مجله باستان شناسی و تاریخی ، سال سوم ،شماره اول ،پاییزو زمستان 1367 ،صص18، 19

2ـ نک:جیهانی، اشکالالعالم، ترجمه علی بن عبد السلام کاتب ، ص 116؛ اصطخری ، ممالک ومسالک ، ص112؛ غلامحسین معماریان ، آشنایی با معماری مسکونی ایرانی ، تهران ، انتشارات دانشگاه علم وصنعت ایران ، چاپ دوم ، 1375 ،ص 239

3ـ اصطخری ، ممالک و مسالک ،ص 112 ؛ جیهانی ،اشکال العالم ، ص116

4ـ غلامحسین معماریان ، آشنایی با معماری مسکونی ایرانی ، ص 239

 

5ـ محمد کریم پیر نیا ، آشنلیی با معماری اسلامی ، تهران ، دانشگاه علم و صنعت ایران ، چاپ دوم ـ1372، صفحه 38؛ جمعی از نویسندگان ، مجموعه مقالت همایش معماری مسجد : گذشته ، حال  ، آینده ،ج1،اصفهان، دانشگاه هنر ، چاپ اول ، 1378 ،حسین زمر رشیدی ، مسجد در معماری ایران ،  تهران ، انتشارات کیهان ، چاپ اول ـ 1374

 

 

 

 

 

1ـ محمد کریم پیرنیا ، مسجد جامع فهرج ، یزد سازمان میراث فرهنگی  استان یزد ، بی تا

 

3 ـ مهرداد شکوهی ، مسجد جامع فهرج ، مجله باستان شناسی وتاریخ ، صص 18 و19

4ـ وقف نامه سید رکن الدین حسینی ، جامع الخیرات ، به اهتمام محمد تقی دانش پژوه ، تهران ، فرهنگ ایران زمین ، 1340، ص34

5ـ  احمد کاتب ، تاریخ جدید  یزذد ، ص56

6ـمستوفی بافقی ، جامع مفیدی ، ج1 ، ص38

7ـ احمد کاتب ، تاریخ جدید یزد ، ص56

8ـ مستوفی بافقی ، جامع مفیدی ،ج 1 ، ص38

9ـ مستوفی بافقی ، جامع مفیدی ، ج1 ، ص39و 40 ؛ ایرج افشار ،یادگارهای یزد ، ج2 ، ص211

10ـ مستوفی بافقی ، جامع بافقی ،ج1 ، صص39و40

1ـایرج افشار ، یادگارهای یزد ،ج2 ، ص212

·  مورخان محلی در ذیل حوادث مربوط به دوران حکومت قطب الدین ، از اتابکان یزد ، در سده هفتم هجری  ذکر کرده اند

ونک: احمد کاتب ، تاریخ جدید یزد، صص 69ـ71 ؛ مستوفی بافقی ، جامع مفیدی ، ج1، صص86ـ87

بنابه گزارش نویسنده جامع مفیدی به علت در اختیار گرفتن  مو قوفات از طرف حاکمان زور گوی  محلی و عدم مرمت و با زسازی ، این مسجد با گذشت زمان به مخروبه ای تبدیل گردید تا اینکه درسال 1078  هـ . ق  به همت مولانا  محمد امین بزاز باز سازی و مرمت گردید . آخرین مرمت و بازسازی آن مربوط به اویل قرن 14 هجری  و بداست سید  ابوالقاسم کلاهدوز صورت گرفته است .( نک : مستوفی باففی ، جامع مفیدی ، ج3، ص651؛ ایرج افشار ، یادگارهای یزد ، ج2 ، صص211ـ 212) 

  • نویسنده : یزد فردا
  • منبع خبر : خبرگزاری فردا