از ادب چه خبر؟

از ادب چه خبر؟

نويسنده: دكتر محمد علي اسلامي ندوشن

از خدا جوئيم توفيق ادب

بي ادب محروم ماند از لطف ربّ

بي ادب تنها نه خود را داشت بد

بلكه آتش در همه آفاق زد

(مولوي)

ادب كه در شاهنامه مرادف با فرهنگ آمده است، مفهومي بسيار وسيع تر از معناي امروز خود دارد. از ادب روش خوب، تربيت خوب، ظرافت و حسن رفتار اراده شده است كه چون همه اينها در فردفرد مردم جمع شد، شخصيّت يك ملّت را تشكيل مي دهد. شعر مولوي نيز همان معناي گسترده را دربردارد. ادب، ابراز <گوهر انسانيّت> است. آدمي موجود برخوردار از انديشه است كه تا اين جا همه آدميان كم و بيش در يك خط قرار مي گيرند. تفاوت در ميان آنان آنگاه پديد مي آيد كه هر كسي <گوهر انسانيّت> را تا چه درجه به كار اندازد.

ادب گرچه يك وديعه فردي است، ارتباط مي يابد با تمدّني كه بر اجتماع حاكم است. استثناها را كنار بگذاريم. مردم در اكثريّت خود كشيده مي شوند به جانب سيري كه اجتماع در پيش پاي آنها مي نهد، ولو آن را دوست نداشته باشند. دليلش روشن است. مي خواهند زندگي بكنند و عملي ترين راه را در پيش مي گيرند. از قديم گفته اند <به شهر ني كه مي روي بايد ني سوار شد>. البتّه اگر وضع موجود به گونه اي باشد كه با سرشت انسان و اقتضاي زمان در تضادّ قرار گيرد، توليد واكنش مي كند و آنگاه است كه دگرگوني بزرگ اجتناب ناپذير مي گردد.

درگذشته تنظيم روابط اجتماعي، بيشتر برعهده آئين و ادب بود؛ ولي اقتضاي طبيعت جديد آن شد كه قانون آن را برعهده گيرد (با فرض آنكه قانوني در كار باشد). با اين حال، اهميّت بنيادي ادب را نمي توان انكار كرد. ادب مانند هوا در سراسر يك جامعه جريان دارد و از طريق آن است كه زندگي اجتماعي نرم و موزون مي شود. اهميّت ادب زماني محسوس مي گردد كه نبود يا كمبود آن روي نمايد. در آن صورت ديده مي شود كه زندگي تا چه پايه به ناخوشايندي مي گرايد.

گرماي انساني از ميان مي رود و روابط اجتماعي تا حدّ برآورد نيازهاي حقير روزمرّه تنزّل مي كند. تكيه گاه اجتماعي كه مي بايد از طريق ادب اطمينان بخش شود، اگر سست شد، هر كسي به گونه اي سلوك مي كند كه حوائج روزانه اش برآورده شود، نه بيشتر؛ و اين، رفته رفته منتج به رياكاري، يا حسابگري مي شود. دو چيز متضاد رودررو مي گردند: ترشروئي و كرنش، بسته به آنكه كدام يك كار را از پيش ببرند. در چنين وضعي جامعه انسجام خود را از دست مي دهد و همبستگي انساني بي پشتوانه مي ماند؛ زيرا هر كسي بايد بار مسائل خود را خود بر دوش بكشد.

فردي كه كم ادبي كرد و كم ادبي ديد، اندك اندك خود را از جامعه انساني گسيخته مي بيند؛ زيرا ملاط ادب نيست كه او را با ديگران پيوند دهد. اين امر در تعادل رواني او اثرگذار مي شود: يا به اندك ناملايمي برافروخته مي گردد و از جا در مي رود، يا سر فرود مي آورد و كوچكي مي كند، و اين هر دو، يا او را تندخو و يا از خود شرمنده مي كند.

آدمي چون خود را در زندگي تنها مي بيند، احتياج دارد كه مورد احترام و اعتنا باشد، كه اگر نبود؛ تنهائي او افزونتر مي شود و خلائي در درون او پا مي گيرد. او نياز دارد بداند كه در زندگي تنها نيست و كساني هواي او را دارند، و ادب ، بخشي از اين چشمداشت را برآورده مي كند. مجموع اين حالت است كه جامعه را خوشايند يا ناخوشايند مي دارد، آبدار يا خشك مي كند، و در نتيجه در امر اقتصاد و توليد هم اثر مي گذارد.

اكنون بپرسيم كه: جريان ادب در كشور ما چگونه است، بخصوص در شهرهاي بزرگ؟ واقعيّت آن است كه وضع مطلوبي ندارد و مشاهده هاي روزمرّه اين حالت را تأييد مي كند. مردم بايد بر گرد يك <آرمان اجتماعي> با هم سلوك كنند، و اكنون اين آرمان درست روشن نيست كه چيست. جمعيّت بناگهان زياد شده و شهرها متراكم است. خلق خدا كه غوطه ور در دل مشغوليهاي خوداند، وقت ندارند كه جز به معاشي كه كسب مي كنند، يا حرصي كه مي زنند، به مسائل ديگر بپردازند. گذشته از آن، عوامل متعدّدي، اخلاق عمومي را به چالش طلبيده اند، تا بدانجا كه حوصله در كاربرد ادب از مردم گرفته شده است. در اين ميان برخورد تجدّد با كهنگي را نيز نبايد از ياد برد كه ايراني را در نوعي <سرگرداني سلوك> رها كرده است.

براي آنكه با چشم خود ببينيد، گردشي در شهر بكنيد و با چند تن از صنوف مختلف تماس بگيريد. بندرت پيش مي آيد كه تنگ خُلق به خانه بازنگرديد. اين تجربه در اخلاق شما هم اثرگذار مي شود، عبوس و بي حوصله مي گرديد. در نتيجه شما هم همان رفتار را در پيش مي گيريد كه ديگران در مورد شما به كار گرفته اند. به چند قلم ساده و معمول نظر بيندازيم. آنچه در اينجا مي گوئيم، به <اخلاقيّات> مربوط نيست، كه آن خود داستان جداگانه اي دارد. دادسراها و زندان ها گواه بر اُفت آنند، و روزنامه ها نيز گاهي اخباري از اين دست را در خود انعكاس مي دهند. در ارتكاب انواع تقلّب ها و جرم ها، ابتكارهائي به خرج داده مي شود كه شخص را به حيرت وا مي دارد. از آنها بگذريم و بيائيم بر سر ادب اجتماعي.

چند نمونه:

1- سري به اداره ها بزنيد. جا به جا بر پيشاني آنها به خطّ جلي نوشته شده است: <تكريم ارباب رجوع> و توصيه اي در اين مورد مي گردد. خود اين توصيه نشانه آن است كه كار به جاي باريك كشيده شده بوده كه لازم به تذكّر شده است. هر <ارباب رجوع> خود مي داند كه با چه صحنه هائي روبرو گرديده است. اگر كاريكاتور او را بكشند كه دست به سينه و حيران جلو ميز ايستاده است و حالت مستأصل دارد، مفهوم <تكريم شدگي> او روشن خواهد شد. درست تر خواهد بود كه به جاي آن شعار كذا، اين بيت سعدي بر ديوار نوشته شود:

به دست آهن تفته كردن خمير

به از دست بر سينه پيش امير!

البتّه مردم چاره ندارند كه براي گشودن گره كار خود، از اين تفته تر را هم تحمّل كنند.

2- به بانك برويد؛ به جائي كه مردم زحمتكشي هم در آن مشغول كاراند. با شما كه ممكن است مرد مو سفيد سالخورده، يا زن محترمه اي باشيد، <تو، تو> خطاب مي كنند: بگير، بنويس، پركن! چنانكه همه مي دانند، خطاب در هر زباني آدابي دارد، و تو و شما، هر كدام قائده خود را دارند، و يكي نمي تواند جاي ديگري را بگيرد، اگر بگيرد خلاف ادب شناخته مي شود. امّا از سوي ديگر اين كارمند بانك هم تقصير ندارد. ياد نگرفته؛ يعني جوّ عمومي آن را به او نياموخته است. نه مافوق او به او يادداده است، نه دستگاه متبوع او، و نه خود ارباب رجوع كه شتاب دارد كه كار خود را بگذراند و برود. گذشته از اين، ارباب رجوع به اين طرز رفتار عادت دارد. توقّع از او گرفته شده است.

وقتي باد بر بيرق تزلزل مباني مي وزد، چرا كسي به خود زحمت برخورد با موج بدهد؟

3- هر كسي در روز با تعدادي از صاحبان مشاغل سروكار پيدا مي كند، از كاسب و پيشه ور و راننده تاكسي و غيره . درجه ادب طرف مقابل، مانند آسمان بهاري، لحظه به لحظه تغيير مي كند، بسته با آنكه مشتري خوب باشيد يا نباشيد، انعام بدهيد يا ندهيد.

در اين صورت شما چه بسا ترجيح بدهيد كه از پول خود بگذريد تا ناچار نباشيد كه از جان و عصب خود مايه بگذاريد. رفتار شما مي تواند در يك آن، اخم را تبديل به لبخند، يا بدخلقي را تبديل به خضوع كند. گويا فضاي شهر، همه ملاحظات ديگر را در مقابل پول پريده رنگ كرده است.

4- مورد ديگر كه روان شناسي شهر را مي توان از آن استنتاج كرد، رابطه ميان پياده و سواره است. اگر در شهري چون تهران، ناچار باشيد كه از پهناي خيابان، از وسط يك سواره رو بگذريد (البتّه از مسير مجاز خط كشي شده)، مي بينيد كه گوئي با اين سواره هاي محترم يك سابقه عناد داريد. او با ديدن شما سرعت را تندتر مي كند، و شما بايد مانند يك حيوان كمين شده خود را در گوشه اي جمع كنيد، بدانگونه كه اتومبيل با فاصله چند سانتي متر از كنار شما بگذرد كه اگر به شما نزد، از اقبال بلند شما بوده.

عابر پياده در شهر، حتّي در مسيري كه به او تخصيص داده شده، هيچ حقّي ندارد. از نظر سواره يك فرد انگل و مزاحم است، يك عنصر بدبخت كه با دو پاي خود گذران عمر مي كند! عجيب اين است كه اين فرد سواره، شايد در وضع عادي انسان بدي هم نباشد، ولي همين كه پا روي گاز گذاشت، تبديل به يك موجود عنان گسيخته مي شود كه ديگر حاكم بر شعور خود نيست! نمونه اي بياوريم: چند سال پيش در سوئيس به يك ايراني برخوردم. ضمن صحبت گفت <مي بينيد، سه تا اتومبيل در گاراژ من خوابيده و من ناچارم پياده به اينجا و آنجا بروم.> پرسيدم: <چرا؟> گفت: <براي آنكه يك بار جلو پاي يك عابر پياده مي بايست توقّف كنم كه نكردم. حق رانندگي را از من گرفتند و سه اتومبيل را تا شش ماه در خانه من توقيف كردند!>

قانون در جاي خود براي يك فرد - چه سواره، چه پياده - حقّي قائل شده است كه بايد رعايت گردد؛ ولي شما بارها و بارها موتوري را در پياده رو مي بينيد كه با طمطراق به طور مماس از بغل شما مي گذرد، و واقعاً عمر دوباره داريد كه طعمه سرعت و بي كلّگي او نمي شويد!

حقّ سواره نيز به جاي خود محفوظ است. چند سال پيش در امريكا، جلسه محاكمه اي را از تلويزيون نشان مي دادند. موضوع آن راننده اي بود كه در بزرگراه، سگي را زير گرفته بود. محكوميّت شامل نه راننده، بلكه صاحب سگ شد كه سگش را در جاي غيرمجاز رها كرده بود.

عبور از خيابان را مثال آوردم براي آنكه نه تنها جان افراد را در خطر مي گذارد، بلكه اهانت رواني دارد؛ يعني شأن انساني را آنقدر خوار مي گيرد كه به او اجازه عبور از راهي كه حقّ اوست، نمي دهد. و او مانند يك حيوان بي پناه بايد بدود. مأمور هم مي ايستد و نگاه مي كند و دم برنمي آورد.

درست است كه اين عابر پياده، با ترفندي كه خود مي داند، غالباً سالم به آن سوي خيابان مي رسد؛ ولي شأن انساني او جريحه دار شده، كه كمتر از زخم تن نيست. البتّه از روح خون جاري نمي شود كه آشكار باشد، ولي درون، كار خود را مي كند. فرد را در نزد خود خفيف مي كند، كه چرا نبايد اين حقّ ابتدائي در حقّ او مرعي نماند؟ وقتي اين موارد جمع شد، تكرار شد، عموميّت پيدا كرد، عزّت نفس يك ملّت به تزلزل مي افتد و كار به جائي مي رسد كه نتواند براي خود ارزش قائل شود، و وقتي خود نشود چه گونه انتظار داشته باشد كه ديگران براي او ارزش قائل گردند؟ اكنون يك مورد ديگر كه اين يك جنبه <برون مرزي> دارد.

5- چرا بايد ايراني در موضعي قرار گيرد كه براي آنكه كار خود را بگذراند، ناچار باشد كه تحمّل تحقير از جانب بيگانگان بكند؟ گويا كمبود ادب به كنسولگريهاي غربي نيز سرايت كرده است، و اين رفتار در مورد كساني كه تقاضاي ويزا دارند، اِعمال مي شود. البتّه سفارت ها هر يك سبك خود را دارند؛ ولي از قراري كه مي شنويم، يك حالت مشترك در اين ميان هست. ممكن است شما كسي باشيد كه برحسب ضرورتي خواسته باشيد سفري به يكي از كشورهاي غربي بكنيد؛ مثلاًُُُُُ براي ديدن فرزند، يا پدر و مادر پيري كه از وطن دورافتاده اند، يا براي معالجه، يا براي شركت در يك كنفرانس علمي... در هر حال براي تفنّن نيست. يكي از آشنايان همين اواخر با يكي از اين سفارت ها سروكار پيدا كرده بود كه خلاصه تجربه اش را براي ما حكايت كرد:

پشت يك ديوار بلند، با درهاي محكم آهنين، عدّه اي به عنوان متقاضي ويزا، حيران و منتظر ايستاده اند. بايد كسي بيايد و به آنها جوابي بدهد. البتّه در وهله اوّل دست رد بر سينه كسي گذارده نمي شود. برگي به دست شما مي دهند كه در آن ريز مداركي را كه بايد ارائه دهيد، نوشته شده است. بعد برگ درخواست به شما داده مي شود كه بايد با دقّت پر كنيد. در آن چيزهائي پرسيده شده كه حالت <استنطاق> دارد و چه بسا حافظه شما براي پاسخ دادن به همه آنها يارائي نداشته باشد: از احوال شخصي و شجره نامه خانوادگي، و اينكه في المثل تاريخ تولّد جدّ اعلاي شما چه بوده (درحالي كه شايد او زماني به دنيا آمده بوده كه هنوز سجلّ احوال در كشور باب نبوده).

همچنين از شما مي خواهند كه طيّ ده سال گذشته به كجاها سفر كرده ايد و به چه منظور، و وضع مزاجي شما چگونه است؛ و از اين قبيل. بعد از اينها مي رسد به تمكّن مالي كه اين، قلم بسيار مهمّي است، شامل گواهي هاي متعدّد از اداره يا بازنشستگي، و بانك و يا مؤسسّه معتبر ديگري، و همه اينها با ترجمه و فتوكپي و مُهر و تأييد. برگ درخواستي كه به شما داده شده است، از بس پيچيده و فنّي است، پيش مي آيد كه خود شما به تنظيمش قادر نباشيد، و لازم گردد كه ميرزا بنويس هاي حرفه اي كه روبروي سفارت پرسه مي زنند، با گرفتن مبلغي به شما كمك نمايند.

آنگاه مي رسد نوبت به تحويل مدارك، و آن از طريق دريچه اي است كه براي همين منظور تعبيه كرده اند. محفظه اي است شبيه به گيشه بليط فروشي سينما، منتها ساخته شده از شيشه ضدّ گلوله و آهن، مجهّز به يك بلندگو كه گفت و شنود از طريق آن صورت مي گيرد. كارمندي كه پشت آن نشسته، شما را مي بيند، ولي شما به دشواري صورت او را تشخيص مي دهيد، و همين خود بر مرموزيّت قضيّه مي افزايد. البتّه شما به آساني پشت اين دريچه نرسيده ايد. گاه مستلزم ساعت ها ماندن در زير آفتاب، يا برف و باران و پابه پا كردن است. تا حدّي مصداق اين بيت حافظ:

بر در ارباب بي مروّت دنيا

چند نشيني كه خواجه كي به در آيد؟

تا اينجا موضوع قابل گذشت است، و بايد به هر كشوري حق داد كه پيش بيني ها و احتياط گريهاي لازم را در مورد امنيّت خود به كار برد. آنچه قابل تحمّل نيست، آن است كه از همان ابتدا شما را به چشم مظنون و مشكوك نگاه كنند و با شمائي كه هيچ مداخله اي در كشمكش هاي بين المللي آنها نداشته ايد، يك چنين <جوّ مستكبرانه>اي برقرار نمايند؛ چنان كه گوئي با يك ملّت درجه دو سر كار دارند، و حال آنكه <نه> را هم مي شود مؤدّبانه گفت. فرانسوي ها مثلي دارند كه مي گويد: <طرز دادن ارزنده تر است از آن چيزي كه مي دهند> حرف بر سر طرز است.

بديهي است كه ملّت ايران با آن فرهنگ پربار و كارنامه تاريخي دراز دامن - كه هرگز دنياي غرب نظير آن را نداشته - سزاوار چنين رفتاري نيست. اگر آنان نمي دانند، بروند در كتابخانه هايشان و ببينند كه در كتابها چه نوشته شده. مردم امروز ايران هر كمبودي داشته باشند، لااقلّ به مهمان دوستي و خوشرفتاري با خارجي شهره اند. مسافراني كه از خارج به اين كشور مي آيند، اين موضوع را دريافته اند. از همه زننده تر، برخورد بعضي از كارمندان محلّي سفارت هاست. آنان چنان رفتاري دارند كه گوئي ايراني و فارسي زبان نيستند. اداي وظيفه يا خوشخدمتي يا سبكسري، هرچه مي خواهيد اسمش را بگذاريد، شما از كسي كه با زبان شما حرف مي زند، چنين رفتار سردي انتظار نداريد. حرف آخر درباره خودمان است. ناصرخسرو گفت: <از ماست كه برماست>، و سعدي گفت: <سعدي از دست خويشتن فرياد>. ما نبايد در برخورد با ديگران، به گونه اي رفتار كنيم كه به آنها اجازه بي ادبي بدهيم؛ چه آنجا كه خلاف روش عمل مي كنيم، و چه آنجا كه تحقير را بي جواب مي گذاريم.

گذشته از همه چيز، اين بر دستگاه اداره كننده كشور است كه چون به خود حقّ فرمانروائي داده، بايد نسبت به آبروي مردم كشور احساس مسئوليّت بكند. از قديم گفته اند: <ز آب خرد، ماهي خرد خيزد>. وقتي ملّتي از درون كشور سبك گرفته شد، چه توقّع است كه ديگران او را سبك نگيرند؟ آبرو چيز كمي نيست. هزار و صد سال پيش يك شاعر ايراني گفت:

خون خود را گر بريزي بر زمين

به كه آبِ روي ريزي در كنار

بت پرستيدن به از مردم پرست

پند گير و كار بند و گوش دار

اگر بپذيريم كه ادب در مفهوم وسيع خود، از منش ملّي سرچشمه مي گيرد، پس آثار آن به خود ختم نمي شود، و در ساير شئون: يعني اقتصاد، روابط بين الملل، آموزش، و نقش بندي شخصيّت كشور، اثرگذار مي شود، حتّي در دفاع از استقلال كشور. بزرگان گذشته تجربه كرده بودند كه مي گفتند:

با ادب را ادب سپاه بس است

بي ادب با هزار كس تنهاست